İşkencenin Temel İlkeleri

George Ryley Scott

İntikam Hırsının Esas Araçları

YASACA tanımlanmış ve onaylanmış tipe ek olarak başka işkence biçimlerinin

olduğu kabul ve teslim edildiğinde, zamanın başlangıcından itibaren

işkencenin var olduğunu anlama yolunda uzun bir mesafe almış oluruz.

Genel olarak, işkencenin Romalılar zamanından önce var olmadığını

söylemek de onsekizinci yüzyılda çoğu Avrupa ülkesinden kalktığını söylemek

kadar yanıltıcıdır. Ancak her iki iddia da ileri sürülmüştür ve her

iki iddia da gerçeğin saptırılmasıdır.

Clark'ın Marıyrologia' sından, 1677.  age. s: 24
[görüntünün net olması için uğraşmadım hatta böylesini tercih ettim DK]

Her insanın potansiyel bir işkenceci olduğunu söylemek abartılı olmaz.

Bu olasılığın alanı ve ifade edilişi, eziyet gören tarafça işkence olarak 
anlaşılanın, çoğu durumda, işkenceyi yürürlüğe koyanca böyle anlaşılmayacağı

veya itiraf edilmeyeceği olgusuyla daha da genişlemektedir.
Eziyetin tarihin her dönemindeki yaygınlığından ve bugün de var oluşundan,

birey, halk ve belli koşullarda Devlet tarafından işkencenin tanınmayışı

veya kabul edilmeyişi sorumludur. işkencenin kaldırılması, sıradan insanın

anlayışının dışında kalması ve kapsamının tam olarak kavranamamasından

dolayı çok güç bir iş haline gelmektedir.

En basit ve en yaygın biçimiyle işkence, intikam hırsının hazır, etkili,

tatmin edici ve kaba bir aracıdır; özellikle de Devlet'ten çok bireyle ilişkili

intikam biçimlerinde söz konusudur. Yani sıradan koşullar altında işkence,

topluma karşı işlenmiş bir suç veya soyut ilkelerin çiğnenmesi karşısında

Devlet'in adaleti sağlamak için başvurduğu bir yol olmaktan çok,

haksızlığa uğradığını, kendisine ya da ailesine saldırıda bulunulduğunu

düşünen bireyde gelişen ceza verme duygusuyla bağlantılıdır.

Korkunç bir suçla yakından ilişkili olan bireyler tarafından sıkça ifade edilen, 
idam cezasının adaleti yerine getirmede tatmin edici olmadığı görüşü de bu

tutumdan kaynaklanmaktadır. Kişisel intikam çığlığı, suçlunun ölümden

önce uzun süre şiddetli biçimde ıstırap çekmesini ister; bir başka deyişle,

ölümden önce işkence yapılmalıdır. Bu ilkel intikam çığlığı, bugünün

uygar ülkelerinde de, Kuzey Amerika yerlilerinin kazığa bağlayıp yaktıkları

esirlerin çevresinde attıkları çığlık kadar yaygın ve ısrarcıdır. Zamanında,

yasalar kişisel intikam duygusu ile dolmamış olan yurttaşlarca çıkarıldığından,

toplum bu dürtüyü saptırmış veya bastırmıştır. Ancak bu durum,

genel ve bireysel anlamda, söz konusu dürtünün var olmadığı anlamına

gelmez.

İktidarın İfadesi

Bütün işkence biçimlerinin doğasında bulunan bu intikam duygusunun

altında, işkencenin, birey için iktidar, Devlet için ise otorite ve diktatörce

hükmetme isteği anlamına gelmesi yatar. Bireyin kişisel intikam

dürtüsünün uzantısı olarak bir grup bireyin veya bir bütün olarak toplumun

intikam isteğinin ifade veya tatmin edilmesi, şef, kral ve imparatordan

başlayıp çeşitli aşamalardan geçerek, siyasi isyancılar kalabalığına

savaş çağrısında bulunan bir tahrikçiden, toplum dışı kalmış bir çetenin

kirli işlerini idare eden gangster şefine kadar insanoğlunun bütün önderlerince

benimsenerek politikalarının bir parçasını biçimlendirmiştir. Hiçbir

taktik, liderlerin itibar ve otoritelerini artırmak amacıyla, takipçilerine

cezalandırmaları için düşmanlarını vermeleri kadar ustaca hesaplanmış

değildi ve bu durum bugün için de geçerlidir.  (1) İşkencenin, bir ırk, hükumet

veya toplumun bir bölümünün ceza yasasında bir parça olarak ilk kez

benimsenişi ve uygun görülmesi bu ilksel gerçeğin anlaşılmasının sonucuydu.

Bir lider, arkasından sürüklediği toplum kesimlerinin açık ve gizli

düşmanlarına karşı kendisini ne kadar intikam yanlısı ve intikam düşkünü

gösterirse izleyenleri arasında o kadar fazla saygı görürdü. Yani tiran,

gerçekten insan eti yiyen bir biçemle, kendi zorbalığı ile beslenirdi. Ne

kadar acımasız olursa o kadar güçlenirdi. İşkence, tıpkı bir insanın kendi

iktidarı adına kişisel kibrini geliştirmesinde bir araç oluşu gibi, daha

fazla iktidar için basamak olduğunu da kanıtlamıştı.

Toplum barbarlıktan uygarlığa doğru gelişir ve ceza kanunları ile tüzükler

yasalaşırken, ilkel insanın kendi ırkından veya dışarıdan gelen düşmanlarına

karşı beslediği intikam hırsını tatmin için yaptığı işkence de

açık bir şekilde yöntemine kavuştu ve bir cezalandırma sistemi olarak

meşrulaştı; otoriteye itaati sağlamak için, otokratik bir ülkede hükümdar,

oligarşi içinde ise Devlet tarafından benimsendi; daha küçük güruhlar

ya da çeteler içinde de disiplini korumanın bir yöntemi oldu.

İşkence kendisini, yapısı, derecesi ve koşulları ne olursa olsun otoriteyi

elinde tutanların gözünde, bireyin düşünme ya da kendi adına bir eylemde

bulunma özgürlüğünü kısıtlamanın en geçerli yolu olarak, belki de bilinen

bütün etmenlerden daha fazla haklı çıkardı. Otoriteye veya onun öğretisine

karşı olan bütün isyan girişimlerini baskı altında tutarak ve engelleyerek,

diktatörce yargılamanın zorla kabul ettirilmesinde en tatmin edici

yöntem olarak kendini meşru kıldı. Hem Kilise, hem de Devlet içerisinde,

bir yandan dinsel sapkınlığa, diğer yandan da devlete ihanete karşı sürdürülen

savaşta, işkence, geçerli en kudretli araç olarak kabul gördü. Açık

anlamı binlerce yolla gizlenmiş ve örtülmüş olsa da, bugün de geçerli en

kudretli araç olmayı sürdürmektedir. Bu temel gerçek nedeniyle işkence,

dikkati, zulmün bu biçiminden başka yöne çekmeye de yarayan, dünya

tarihinde görülmeye değer ve özel durumlar sergileyerek, insanın iktidar

dürtüsünün başlamasından günümüze kadar devam edip kısmen etkili

olmuştur.

Nefret Psikolojisi

Bütün bunların sonucunda, kendini koruma savaşında nefretin fiziksel

bir ifadesini temsil eden, zulmün gücüdür. Rakip veya yarışmacılar

aynı ırktan bile olsalar potansiyel birer düşmandırlar. Nefsini korumanın

ilk yasası, herkesin, nihai varoluş mücadelesinde kendi bencil gerçekliği

ile uyum içinde düşünerek eylemde bulunmasını gerektirir, yaygın 
söylenişiyle, herkes kendisi için yaşar. Geniş yığınlar için bu anlayış, gerçekte

durum farklı bile olsa, her güçlü komşu kabile veya ulusun potansiyel

birer düşman olduğu varsayımına dönüşür.

Sorun, ister bir bireyi ya da aileyi, isterse bir kabileyi ya da ulusu ilgilendirsin,

birine karşı ima yoluyla ya da açıkça yansıtılabilecek düşmanlık

olasılığı her zaman var olagelmiştir. Tehlike işaretini taşıyan herkes veya

her şey potansiyel bir nefret konusudur.

Bu durumda, zulüm veya acımasızlık, iktidarın, aşağılık ya da küçük

görülen üzerindeki yansıması olduğu kadar, güçlü rakip veya yarışmacılara

karşı duyulan düşmanlığın da ifadesidir. Rakip veya yarışmacıdan duyulan

korku büyüdükçe düşmanlık da büyüyecek ve doğrudan harekete geçme

fırsatı ortaya çıktığı zaman zulme başvurma olasılığı da artacaktır.

Nefretin temel potansiyel olarak var olması, çoğunlukla kendini koruma

adına, bilinçsiz veya yan bilinçli bir şekilde işleyerek çeteler, örgütler, birlikler

ve grupların oluşmasına, uluslararası antlaşma, sözleşme ve bağlaşmalara

yol açabilir ve açmaktadır da. Bu örgütlenmeler açık veya gizli olabilirler.

Modern uygarlıkta bu eğilim giderek belirgin bir şekilde artmaktadır.

Bu tarz grupların sayıca fazlalaşması, tek tek örgütler üstünde zayıflatıcı

bir etki yarattığı düşüncesiyle benimseniyor bile olsa, endişe duyulmaksızın

izlenecek bir gelişim değildir.

Toplumun İşkenceyi Hor görmesi

Kitlelerin, önderlerindeki iktidar şehvetini, bu önderler ister çete şefi

isterse yerel düzeyde işlev gören güruhlar ya da ulusal düzeyde kral, diktatör

veya oligarşik yöneticiler olsunlar, cesaretlendirerek kendi köleliklerine

katkıda bulundukları görüşü, toplum hakkında yapılmış alaycı bir

yorumdur. Eğer evrensel ve örgütlü olarak işkenceyi uygulamaya koyanın

toplumun bizzat kendisi olduğunu söylemek abartılı geliyorsa, toplumdaki

farklı kesimlerin çeşitli etkinlikleriyle, işkencenin erdemlerinin, bireyler

veya hükumet organlarına, iktidarın ve itaate boyun eğmenin bir göstergesi

olarak sunulduğunu ifade etmek hiç de yanlış olmayacaktır. Sumner,

"Kiliseye isyan bayrağı açanlara karşılık olarak, yakarak öldürme cezasını

uygulamaya ilk koyanların halk kitleleri olduğu gerçeği gözden kaçırılmamalıdır,"

diyerek, Kilise'nin, sapkınları sorgulamaya başlamadan çok önce

yığınların bunları linç ettiğini belirtir. (2)

Toplumun bu tepkisinin kökeninde, bireyin doğasında içkin olarak

var olan ve çağlar ötesinden bugüne dek uzanan ilkel bir intikama 
susamışlık duygusu yatar. Tartışma, kaçınılmaz olarak, sonunda bilek gücüne

dönüşür. Toplum da kaçınılmaz olarak, son tahlilde, ilkel cezalandırma

ve işkence yasasını, yalnızca bireyi kendi isteklerine karşı hareket etmeye

zorlamak için değil, aynı zamanda iktidar organının var olan kurallarına

isyan etmesini engellemek için de en güçlü araçlar olarak kabul eder.

Bu kavramın gerçeklik ile kurduğu yakınlık, Engizisyon mahkemesinin

işkenceyi güvenli bir itiraf ettirme yöntemi olarak benimsemesine yol

açmıştır. Ortaçağ'da İngiliz hükumetine, örf ve adet hukukuna rağmen,

işkence uygulamasını benimseten, içinde bulunduğumuz ultra-uygarlık

çağında da bütün diğer akla uygun hal çareleri tükendiği zaman savaşın

hala son söz sahibi olarak kalmasına neden olan, söz konusu kavrama

biçilen değer ve gücünün kavranmasıdır.

Bir cezalandırma sistemi içinde işkencenin herhangi bir biçiminin,

ister Ortaçağ'da olduğu gibi itiraf ettirme amacıyla isterse bugün birçok

ülkede olduğu gibi bir cezalandırma biçimi olarak yer alsın, toplumun

çoğunluğu tarafından savunulabilir bir sürece dönüşmesi ve uygun koşullar

altında yayılma tehlikesi içermesi kaçınılmazdır. İşkence ile tanışıklık,

işkencenin onaylanmasını sağlayacağı gibi, kabulü veya onaylanması da

onu haklı çıkarmaya götürecektir.

Çağdaş toplumlarda giderek artan bir uygulama olarak hayvanlara işkence

yaplımasını haklı çıkaran girişimlerde de bunun örneklerini görürüz.

Bugün hayvanın durumu, yüzyıl önce Batı Hint Adaları'ndaki zencinin

durumundan farksızdır. O zamanlar zencilerin hiçbir hakkı yoktu: Zayıftı,

aşağılanırdı. Bugün de hayvanların hiçbir hakkı yoktur: Benzer biçimde

zayıftırlar ve aşağılanırlar. Yüz yıl önce zencilere işkence yapılırdı. Bugün

hayvanlara yapılıyor. Bu olgular toplum tarafından eziyet olarak görülmediği

gibi, burada sözü edilen anlamda haklı çıkarılıyor oluşları da tartışılmamaktadır,

ancak eziyet ve olası haklı çıkarma girişimlerinin temel nedenleri

de tam bu noktada yer alır. Dolayısıyla sığırların, Tanrı tarafından -İncil'in

yorumuyla da bu mücadele desteklenir- insanlara yiyecek sağlamak için

yaratıldığı iddia edilir; kasapların yaşaması, vahşi hayvanların ise yok edilmeleri

gerekir, yoksa onlar dünyayı ele geçirip insanı yok edebilirler; tavşanlar

kökleri kazınması gereken baş belalarıdır; tilki avcılığı yüz at üreticisinin

geçim kaynağıdır, vb. Zulmü telkin eden bütün bu bahaneler, yalnızca

toplum hayvanlara eziyet eden bir konumda olduğu için bile olanaklıdır.

Bu tutumun kimi yansımaları da, ahlak, din ve hatta saf ahlak alanlarında,

normalliğe veya Ortodoksluğa yabancı olan bireylere yapılan 
eziyede ilişkili olarak gözlemlenebilir. Bir akrabaya ya da yakın bir dosta

yapıldığı zaman derin bir içerleme veya kızgınlık doğuracak olan aynı

derecedeki vahşi davranış veya zulüm, eylemleri veya görüşlerinden nefret

edilen birine karşı yöneltildiğinde hiçbir itiraz görmeyecek ve hatta

koşullar yeterince kışkırtıcı olduğunda etkin destek bulacaktır. Suçlulara,

cinsel sapıklara ve yabancı düşmanlara karşı uygulanan en acımasız eziyetler

de böylelikle hoş görülür ya da onaylanır. Genel düşünce ve ahlak

anlayışının dışında bir nedenle şehit olana sempati ile bakılmaz ve genellikle

daha farklı ve kaba bir adla anılır. Bu, yığın psikolojisinin kaçınılmaz

sonucudur; kitlelerin sempati ve hoşgörüsü yalnızca anlayış ve çevre

olarak onlara yakın olanlarla sınırlıdır.

İşkencenin Gelişimi Bağlamında Halk Psikolojisi

Toplum bir kez işkence uygulamasına başladığında işkencenin gelişmesi

de kaçınılmazdı. Bu nedenle işkencenin, başlangıçta, zamanın etik

ve dinsel tepkileri çerçevesinde, birer canavar kadar tehlikeli oldukları

düşünülen belli suçlularla kısıtlı kalması da sonucu fazla değiştirmez.

Çünkü, işkencenin uygulanıyor oluşu yaygınlaşma olasılığını da beraberinde

getiriyordu ve ardından da toplum liderlerine inatla isyan eden

üyelerin işini bitirme yöntemini doğurdu. Dolayısıyla, işkencenin öngörülemeyen

sınırlar arasında ve kesin olmayan amaçlarla gelişmesine bağlı

olarak, toplumun belli üyelerine işkence cezasını vermekle sorumlu olan

bireylerin de kendilerini yeni kurbanlar arasında bulmaları az rastlanır

bir durum değildir.

Başlangıçta işkence, büyük bir olasılıkla, kabilenin ya da ırkın düşmanlarıyla

ve hayvanlarla sınırlıydı. Bir başlangıç yapıldı ve sonraki adım da,

eziyet konularının niceliğini genişletip işkence tekniklerini geliştirmek

oldu. Bugün hoş görülenin yarın onaylanacak olması kuralı, birçok konuda

olduğu gibi, işkencede de geçerli oldu. Herhangi bir eziyet biçiminin

hoş görülmesi ve onaylanması ile, bu eziyet biçimi işkence olarak görülmez

oldu ve bir cezalandırma biçimi ya da ceza işlemi gibi kabul edildi.

Bu gelişim çağlar boyunca devam ederek günümüze dek ulaştı. İşkencenin

yeryüzünden silinmesinden yana olanların, eziyet yanlıları karşısında güçsüz

olma nedenlerinden birisi de budur. Bütün bunların sonucunda, hangi

ülkede ve hangi otorite biçimi veya hükumet tarafından ihtiyaç duyuluyorsa

duyulsun, etkisi azalmadığı takdirde, işkencenin şiddeti  artacak

veya kapsamı genişleyecektir. İşkence ile bağlantılı en büyük belalardan biri,
ne zaman ve nerede yapılırsa yapılsın, nesnesi ne olursa olsun, kaçınılmaz

biçimde yaygınlaşacak olmasıdır. 

Ortaçağ'ın yargıçları ve cellatları, sistematik bir şekilde, işkencenin daha yeni 
ve şiddetli biçimlerini bulmak zorundaydılar. Böylece bin yıl öncesinin 
vahşi cezalandırma biçimi tam bir hoşgörü içerisinde geleceğin sıradan bir 
yöntemine dönüştü.

İşkence gören bireyin kendisi de potansiyel bir işkencecidir. Hayvanlara

kötü davranan bir insan, genellikle, komşusunun kötü davrandığı bir

insandır. Yüz yıl kadar önce, İngiliz Batı Hint Adaları'nda, herhangi bir

suçtan mahkum olan zenci kölelere yaptırılan iş çöpçülüktü. Zincire vurularak

çalıştırılan bu köleler, bir insanın diğerine yapabileceği en insanlık

dışı davranışlarla karşılaşıyorlardı. Yolda buldukları her domuzu yok etmelerine

izin verilmişti ve buna "büyük spor" gözüyle bakılıyordu; Aşağıda,

St. Vincent'te geçtiği söylenen olayı anlatan Bay F. W. N. Bayley'e göre,

bu durum onları eğlendiriyordu da.

"Bir gün penceremde dikilmiş bu talihsiz varlıkların çalışmalarını

izlerken ekibin yanından bir domuz geçti; zavallı hayvan on metre

ilerlememişti ki, öldürme amacıyla taşıdıkları uzun bir kazığı hemen

hayvanın böğrüne sokup karnından çıkarttılar; o anda yandaki evden,

domuzun sahibi olan kadın çıkageldi ve hayvanın iki bacağından tutup

onu adamdan kurtarmaya çalıştı. Öfkeli ve vahşi adam anında kazığı

bıraktı ve domuzun diğer iki bacağını tutup aksi yönde çekmeye başladı.

Mücadele beş dakika kadar sürdü ve bu sırada hayvanın bağırsakları

ve iç organları en iğrenç biçimde dışarı döküldü. Kadın işçiler, önlerinde

sergilenen bu iğrenç sahneden uzaklaşacakları yerde, nefis bir yemeğe bakar

gibi görünüyorlardı, orada dikilip malından olan sahibe kahkahalarla güldüler.

Sonunda adam galip geldi ve hayvanın kafasını gövdesinden ayırıp

zafer geçidi yaparcasına mızrağının ucuna taktı, sonra da kasaplarla

pazarlık yapınaya gitti." (3) 


Notlar
1) Yığınların bu intikam arzusuna uyulmasına çağdaş bir örnek, 1914- 18 savaşı sırasında

İngiltere'nin bazı önde gelen devlet adamlarının, doğrudan veya ima yoluyla, Kayser'in

mahkemeye çıkarılacağı ve savaşın sonunda idam edileceği sözünü vermeleridir.

(2) W. G. Sumner, Folkways, Bostan, 1907, s. 238.

(3) F. W. N. Bayley, Four Years' Residence in the Wesı lndies, 1 830, s. 1 97.

"İşkencenin Tarihi" içinde, s: 22-29
Türkçesi: Hamide Koyukan, Dost Yayınları, Şubat 2001, Ankara