Immanuel Wallerstein etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster
Immanuel Wallerstein etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster

23 Mart 2016 Çarşamba

Tarihsel Kapitalizm

Tarihsel Kapitalizm

Immanuel Wallerstein

1.

Her Şeyin Metalaştırılması:

Sermaye Üretimi

Kapitalizm her şeyden önce tarihsel bir toplumsal sistemdir. Kapitalizmin kökenlerini, işleyişini ya da yürürlükteki perspektiflerini anlamak için, var olan gerçekliğine bakmamız gerekir. Kuşkusuz, bu gerçekliği bir dizi soyut önermeyle özetlemeye girişebiliriz, ancak, bu gibi soyutlamaları gerçekliğin değerlendirilmesinde ve sınıflandırılmasında kullanmak aptallık olur. Bu nedenle, böyle yapmak yerine, kapitalizmin pratikte fiilen nasıl olduğunu, sistem olarak nasıl işlediğini, neden böyle bir gelişme gösterdiğini ve şimdilerde nereye yöneldiğini açıklamaya çalışmayı öneriyorum.

Kapitalizm sözcüğü kapitalden türemiştir. Bu nedenle, sermayenin kapitalizmde kilit bir öğe olduğunu kabul etmek yerinde olur. Peki ama, sermaye nedir? Bir tür kullanımıyla, birikmiş zenginlikten başka bir şey değildir.
Ancak, tarihsel kapitalizm bağlamında kullanıldığında daha özgül bir tanımı vardır. Burada söz konusu olan yalnızca, para biçiminde tüketim mallan stoku, makineler ya da maddi şeyler üzerinde izin verilen hak talepleri değildir. Tarihsel kapitalizmde sermayenin yine geçmişte harcanan emeğin birikimlerinden tükenmemiş olanlarına göndermede bulunduğunda kuşku yoktur; ama her şey bundan ibaret olsaydı, geriye doğru, Neanderthal adamınkine kadar tüm tarihsel sistemlerin, kendilerinden önceki emeğin cisimleşmesi olan bu gibibirikmiş bir takım stokları bulunması bakımından, kapitalist olduğu söylenebilirdi.

Tarihsel kapitalizm adını verdiğimiz tarihsel toplumsal sistemin ayırt edici özelliği, bu tarihsel sistemde sermayenin çok özel bir yolla kullanıma girmesidir (yatırılması). Bu kullanımda başlıca amaç ya da niyet, sermayenin kendini büyütmesidir. Sistemde, geçmiş birikimler yalnızca daha fazla sermaye biriktirmek için kullanıldığı ölçüde "sermaye"dir. Göreceğimiz gibi söz konusu süreç kuşkusuz karmaşık, giderek dolambaçlıdır. Ancak, bizim kapitalist adını verdiğimiz şey, sermayeyi elinde tutanın dur durak bilmeyen ve ilginç bir biçimde kendine dönük olan bu gitgide daha çok sermaye biriktirme hedefi ve sermayeyi elinde tutanın bu nedenle, hedefine ulaşmak için başka kişilerle kurmak zorunda olduğu ilişkilerdir. Kuşkusuz tek amaç bu değildir.

Üretim sürecine başka etkenler de kendini dayatmıştır. Yine de soru, bu etkenlerin birbiriyle çatışması durumunda hangisinin ağır basma eğiliminde olduğudur. Alternatif amaçlar arasında sermaye birikimi amacının genellikle öncelik kazandığı her zaman için, bir kapitalist sistemin işleyişini gözlemlemekte olduğumuzu haklı olarak söyleyebiliriz.

Bireylerin ya da birey gruplarının, daha da çok sermaye elde etmek amacıyla sermaye yatırma kararı alması elbette her zaman olanaklıydı. Ama tarihsel zaman içinde belli bir andan önce, sözü edilen kişilerin başarıya ulaşması hiç kolay değildi. Önceki sistemlerde, uzun ve karmaşık sermaye birikimi süreci, başlangıç koşullarının var olması -daha önce tüketilmemiş mallardan oluşan stokların az sayıda kişinin elinde toplanması ya da mülkiyetinde olması- durumunda bile hemen her seferinde şu
ya da bu noktada tıkanıyordu. Bizim varsayımsal kapitalistin her zaman emek kullanımı elde etmesi, başka bir deyişle işi yapmak üzere aklı çelinecek ya da zorda bırakılacak kişilerin varlığı gerekiyordu.

İşçiler bulunup mallar üretilince bu malların bir biçimde pazarlanması gerekiyordu. Bunun anlamı da hem bir dağıtım sisteminin, hem de mallan almak için yeterli kaynakları olan bir alıcılar grubunun gerekmesiydi. Malların, (satış noktası itibariyle) satıcıya olan maliyetlerinden daha yüksek bir fiyata satılması, ayrıca bu fark payının, satıcının kendi geçimi için gerek duyduğu miktarın üstünde olması lazımdı. Modern dille, kâr gerekliydi. Kâr sahibi daha sonra bunu yatırım için akla uygun
bir fırsat çıkıncaya kadar alıkoyabilmeli, yatırınca da tüm bu süreç üretim noktasında kendini yenileyebilmeliydi.

Gerçekten de, modern zamanlardan önce (sermayenin devri de denen) bu işlemler zinciri ender olarak tamamlanırdı. Bir kere, önceki tarihsel toplumsal sistemlerde zincirdeki halkaların çoğu, siyasal ve törel otoriteler tarafından akıldışı ve/ya da töredışı sayılıyordu. Ancak, araya girme gücü olanların doğrudan araya girmesi söz konusu olmasa bile süreç genellikle -para biçiminde birikmiş stok, üreticinin kullanacağı işgücü, dağıtıcılar ağı, satın alacak tüketiciler gibi- bir ya da birkaç öğesinin bulunmaması sonucu yarıda kesiliyordu.

Bir ya da birkaç öğenin bulunmayışının nedeni, önceki tarihsel toplumsal sistemlerde bu öğelerin "metalaştırılmış" ya da yeterince "metalaştırılmış" olmamasıydı. Bunun anlamı, söz konusu sürecin "piyasa" yoluyla işlem görebilecek ya da görmesi gereken bir süreç sayılmamasıdır. Tarihsel kapitalizm bu nedenle, daha önce "piyasa" dışı yollarla yürütülen süreçlerde -yalnızca değiş tokuş süreçlerinde değil, üretim, dağıtım ve yatırım süreçlerinde de- yaygın bir metalaştırma getirmiştir. Kapitalistler de, gitgide daha çok sermaye biriktirme peşinde, ekonomi yaşamının tüm alanlarında bu toplumsal süreçlerin gitgide daha çoğunu metalaştırmaya çalışmıştır. Kapitalizmin kendine dönük bir süreç olması bakımından, bunun sonucu, hiçbir toplumsal sürecin olası metalaştırılmadan özü itibariyle bağışık kalmaması olmuştur.

Bu nedenle kapitalizmin tarihsel gelişmesinin her şeyi metalaştırma yönündeki itilimi getirdiğini söyleyebiliriz. Toplumsal süreçlerin metalaştırılması da yeterli olmadı. Üretim süreçleri, karmaşık meta zincirleri halinde birbirine bağlandı. Örneğin, tüm tarihsel kapitalizm deneyimi boyunca geniş ölçüde üretilip satılan tipik bir ürün olarak giyim eşyalarını düşünün.

Giyim eşyası üretmek için genellikle en azından kumaş, iplik, birtakım makineler ve işgücü gerekir. Ancak, bu kalemlerin her biri de üretilmeyi gerektirir. Yine, bunların üretilmesinde kullanılacak kalemlerin de üretilmesi gerekir. Meta zincirindeki tüm alt süreçlerin metalaştırılması kaçınılmaz olmadığı gibi, yaygın da olmamıştır. Hatta, göreceğimiz gibi, gerçekte zincirdeki tüm halkaların metalaştırılmaması durumunda genellikle daha çok kâr elde edilir. Açık olan nokta, böyle bir zincirde, bilançoya maliyet kalemi olarak kaydedilen birtakım ücretler alan emekçilerden oluşmuş çok büyük ve dağınık bir kümenin varlığıdır.

Ayrıca çok daha küçük, ama yine genellikle dağınık durumdaki (üstelik genellikle iktisadi ortaklar halinde birleşmiş olmayıp ayrı iktisadi birimler olarak iş gören) insanlardan oluşmuş ve zincirin toplam üretim maliyeti ile, nihai ürünün elden çıkarılmasından elde edilen toplam gelir arasındaki son farkı bir biçimde paylaşan bir küme vardır.

Çok sayıda üretim sürecini birbirine bağlayan meta zincirleri bir kez oluştu mu, söz konusu farkın hatırı sayılır dalgalanmalar gösterebildiği koşullarda, tüm kapitalistler için geçerli genel birikim oranının bu farkın ne ölçüde büyütülebildiğine bağlı bir duruma geldiği açıktır. Buna karşılık tek tek kapitalistler için geçerli birikim oranı bir "rekabet" sürecinin işlevi olmuş, yargılarında daha isabetli olanlar, personelini daha iyi denetleyebilenler ve belirli (genel bir adlandırmayla "tekeller" denen) piyasa işleyişlerinde siyasal karar konusu kısıtlamalara daha kolay erişenler daha kazançlı çıkmıştır.

Bu durum, sistemdeki ilk temel çelişkiyi yaratmıştır. Sınıf olarak alındığında tüm kapitalistlerin çıkarı tüm üretim maliyetlerinin düşürülmesinde yatar gibi görünmesine karşılık, gerçekleştirilen maliyet düşüşleri sık sık bir kısım kapitalistleri diğerleri karşısında üstün duruma getirmiş, bu nedenle de bazı kapitalistler genel farkın büyük olması uğruna küçük bir paya razı olmak yerine daha küçük bir genel fark içinde kendi paylarını büyütmeyi yeğlemişlerdir. Sistemde bir temel çelişki daha vardır.

Gitgide daha çok sermaye biriktirilip daha çok süreç metalaştırıldıkça ve gitgide daha çok meta üretildikçe, akışı sürdürmenin  kilit gereklerinden biri, gitgide daha çok alıcı bulunması olmuştur.
Oysa aynı zaman içinde, üretim maliyetlerini düşürmek için harcanan çaba sıklıkla para akışını ve dağıtımını da azaltarak, birikim sürecinin tamamlanması için gerekli olan alıcı artışındaki sürekliliği önlemiştir. Öte yandan genel kârı, alıcı ağını genişletebilecek biçimde yeniden dağıtmak sıklıkla genel kâr marjını daraltmıştır. Bu nedenle tek tek girişimciler bir yandan kendi işletmeleri için bir yöne doğru yüklenirken (örneğin kendi işgücü maliyetlerini düşürürken) aynı anda (kolektif bir sınıfın mensubu olarak) genel alıcılar ağını genişletecek yöne de yüklenmek durumunda olmuşlardır (bu da kaçınılmaz olarak, en azından bazı üreticiler için, işgücü maliyetlerinde artış getirmiştir).

Kapitalizm ekonomisi böylelikle birikimin en üst düzeye çıkarılması gibi akılcı bir niyete tabi olmuştur. Ancak, girişimciler için akılcı olanın emekçiler için de akılcı olması zorunluluğu yoktur. Daha da önemlisi, kolektif bir grup olarak tüm girişimciler için akılcı olanın verili her girişimci için de akılcı olması zorunluluğu bulunmamasıdır. Bu nedenle, herkesin kendi çıkarının peşinde olduğunu söylemek yeterli değildir. Kendi çıkarları, bireyleri genellikle ve tümüyle "akılcı" bir biçimde, zıt yönde etkinliklere girişmeye itmektedir. Herkesin kendi çıkarlarına ilişkin algılamalarının karmaşık ideolojik örtüler tarafından ne ölçüde gölgelendiğini ve saptırıldığını şu an bilmiyorsak da, uzun vadeli reel çıkarın hesaplanması son derece karmaşıklaşmıştır. Şimdilik, tarihsel kapitalizmin gerçekten bir homo economicus yetiştirdiğini geçici olarak kabul ediyorum, ancak, bu insanın kafasının hemen hemen kaçınılmaz biçimde bir miktar karışık olduğunu ekliyorum.

Oysa bu durum, karışıklığı sınırlandıran "nesnel" kısıtlardan biridir. Belli bir birey iktisadi yargılarında durmadan hata yaparsa, hataların nedeni ister bilmezlik, aptallık, isterse ideolojik önyargı olsun, bu birey (firma) piyasada varlığını sürdürememe yolundadır. İflas, kapitalist sistemin acımasız bir temizlik malzemesi olmuş, tüm iktisadi aktörleri durmadan ve şu ya da bu ölçüde, çok çiğnenmiş yollan izlemeye zorlamış, kolektif olarak gitgide daha çok sermaye birikmesini sağlayan yönde davranmaları için baskı yapmıştır.

Dolayısıyla, tarihsel kapitalizm, temel iktisadi etkinlik içinde geçerli olan ya da ağır basan iktisadi amacın ya da "yasa"nın sınırsız sermaye birikimi olduğu o somut, zamanla sınırlı, mekânla sınırlı, tümleşik üretim etkinlikleri yeridir. Bu toplumsal sistem, içinde böylesi kurallara göre iş görenlerin, bütün üzerinde, başkalarının da aynı kalıplara uymak ya da uymamanın sonuçlarına katlanmak zorunda bırakılmasının koşullarını yaratacak ölçüde etkide bulunabildikleri sistemdir.

Bu toplumsal sistem, söz konusu kurallara karşı toplumsal muhalefetin görülmemiş ölçüde canlı ve örgütlü olduğu sırada bile, kuralların kapsamının (değer yasası) görülmemiş ölçüde genişlediği, uygulayıcılarının görülmemiş derecede uzlaşmaz duruma geldiği ve kuralların toplumsal dokuya işleme derecesinin görülmemiş ölçüde arttığı sistemdir.

Tarihsel kapitalizmle ne kastedildiğine ilişkin bu açıklamayı kullanarak hangi somut, zamanla sınırlı, mekânla sınırlı tümleşik yere göndermede bulunulduğunu hepimiz saptayabiliriz. Benim görüşüm, bu tarihsel sistemin doğuşunun onbeşinci yüzyıl sonları Avrupa'sında yer aldığı; sistemin zaman içinde, ondokuzuncu yüzyıl sonlarına gelindiğinde tüm yerküresini kaplayacak biçimde mekân içinde de genişlediği; bugün hâlâ tüm yerküresini kaplamakta olduğudur.

Zaman-mekân sınırlarının böylesine alelacele çizilmesinin pek çok zihinde kuşku uyandırdığını fark ediyorum. Bununla birlikte bu kuşkular iki türlüdür. Birinci tür kuşkular ampiriktir. Rusya on altıncı yüzyılda Avrupa dünya ekonomisinin içinde miydi, dışında mı? Osmanlı İmparatorluğu kapitalist dünya sisteminin bünyesine tam olarak ne zaman dahil oldu? Verili bir ülkenin verili bir iç bölgesini verili bir zamanda kapitalist dünya ekonomisiyle gerçekten "tümleşmiş" sayabilir miyiz? Bu sorular hem kendi içinde hem de yanıtlarını vermeye çalışırken tarihsel kapitalizm süreçlerine ilişkin çözümlemelerimizi daha bir netleştirmek zorunda kalmamız açısından önem taşımaktadır.

Ama, üzerinde tartışma ve geliştirmelerin sürmekte olduğu bu çok sayıdaki ampirik sorguyu ele almanın ne yeri ne de zamanı.

İkinci tür kuşkular ise doğrudan doğruya, az önce önerdiğim tümevarımcı sınıflandırmanın yararına ilişkindir. İşyerinde özgül bir toplumsal ilişki biçimi -ücretli işçi çalıştıran özel girişimcilerin söz konusu olduğu ilişkiler- olmadığı durumlarda kapitalizmin var olduğunun söylenebileceğini kabul etmeyenler vardır. Verili bir devlet, sanayi dallarını devletleştirdi ve sosyalist öğretilere bağlılığını ilan ettiyse, o devletin, söz konusu edimler ve sonuçları yoluyla kapitalist dünya sistemine katılımını sona erdirdiğini söylemek isteyenler vardır. 

Bunlar ampirik değil kuramsal sorgulardır ve bu tartışma boyunca bunları ele almaya çalışacağız. Ancak, bu sorunların tümdengelimsel bir biçimde ele alınması, akılcı bir tartışma yerine karşıt inançların çatışmasından ibaret kalacağından, yerinde olmayacaktır. Dolayısıyla, tümevarımcı sınıflandırmamızın alternatif yöntemlerden daha yararlı olduğunu, çünkü bu yöntemin tarihsel gerçeklik konusunda kolektif olarak şu an bildiklerimizi daha kolay ve ince bir biçimde kapsadığını ve bize bu gerçeklik için, şimdiyle ilgili olarak daha etkili edimlerde bulunmamızı olanaklı kılan bir yorum sağladığını öne sürerek, söz konusu sorunları bulgusal bir biçimde ele alacağız.

Bu nedenle, kapitalist sistemin fiilen nasıl işlemiş olduğuna bakalım. Üreticinin amacı sermaye birikimidir demek, üretici, verili bir üründen olabildiğince çok üreterek kendisine en yüksek kâr marjını sağlayacak biçimde satışa sunmaya çalışacak demektir.

Bununla birlikte üretici bunları, kullandığımız deyişle "piyasa"da var olan bir dizi iktisadi kısıt içinde yapacaktır. Toplam üretimi ise zorunlu olarak, malzeme girdisi, işçi, müşteriler ve yatırım tabanını genişletmeye yarayacak paraya erişim gibi şeylerin (göreli olarak ilk elde) bulunabilirliğiyle sınırlıdır. Üreticinin kârlı bir biçimde üretebileceği miktar ve talep edebileceği kâr marjı, "rakipleri"nin aynı malı daha düşük fiyatlarla satışa sunma yetisiyle de sınırlıdır; burada söz konusu olan, dünya piyasasının her yerindeki rakipleri değil, üreticinin fiilen satış yaptığı, sınırlan daha belirgin olarak çizilmiş, aynı yerel piyasadaki (verili durumda bu piyasa nasıl tanımlanırsa tanımlansın) rakipleridir.

Üretimindeki artış ayrıca, artan üretim tarafından "yerel" piyasada yaratılacak fiyat düşürücü etkinin, üreticinin kendi toplam üretimi üzerinden gerçekleştireceği toplam reel kârı fiilen düşürme derecesiyle kısıtlanacaktır.

Bunların tümü nesnel kısıtlardır, başka bir deyişle, verili bir üreticinin ya da piyasada etkin olan başka birilerinin aldığı bir dizi özel karar olmadıkça piyasada var olan kısıtlardır ve somut bir zaman ve yer içinde var olan toplam toplumsal sürecin sonucudur.

Kuşkusuz her zaman, çekip çevirmeye daha açık kısıtlamalar da vardır. Hükümetler, iktisadi seçenekleri ve bu nedenle kâr hesaplannı bir biçimde değiştiren çeşitli kurallar saptayabilir ya da saptamış olabilir. Verili bir üretici, var olan kuralların yararlanıcısı ya da kurbanı olabilir. Yine verili bir üretici, siyasal makamları, kuralları kendi lehine değiştirmeye ikna etmeye çalışabilir.

Üreticiler sermaye biriktirme yetilerini en üst düzeye çıkarmak için nasıl hareket etmişlerdir?
İşgücü, üretim sürecinde her zaman çok önemli ve nicel anlam taşıyan bir öğe olmuştur. Birikim peşindeki üretici, işgücünün iki ayrı yönüyle ilgilidir: bulunabilirliği ve maliyeti. 

Bulunabilirlik sorunu genellikle şöyle ortaya konmuştur: Verili bir zamanda, piyasanın istikrarlı, işçi sayısının da en iyi sayı olması durumunda, sabitleştirilmiş toplumsal üretim ilişkileri (verili bir üretici için değişmeyen sayıda işçi) düşük maliyet sağlayabilir. Ancak, ürünün pazarı daraldığında, işçi sayısının sabit olması, üretici için reel işgücü maliyetini artırır. Ürünün pazarının genişlemesi durumunda ise işçi sayısının sabit olması üreticinin kâr fırsatlarından yararlanmasını olanaksızlaştırır.

Öte yandan kapitalist açısından değişken personelin de sakıncaları olmuştur. Değişken personel, tanımı gereği, ille de kesintisiz olarak aynı üretici için çalışması gerekmeyen personeldir. Bu nedenle bu gibi işçiler, ücretlerinin miktarını geçimleri bakımından reel gelirlerindeki oynamaların etkisini gidermeye yetecek uzunlukta bir zaman aralığına göre düşünmek zorunda kalmıştır. Başka bir deyişle bu işçilerin, çalıştıkları işten, geçimlerini ücret alamadıkları dönemlerde de sağlamaya yetecek kadar kazanmaları gerekmiştir. Dolayısıyla değişken personelin üreticilere olan saat ve kişi başına maliyeti genellikle, sabit personelinkine göre daha fazla olmuştur.

Bir çelişkiyle karşı karşıya kaldığımızda -burada da kapitalist üretim sürecinin ta içindeki bir çelişkiyle karşı karşıyayız- bunun tarihsel olarak sorunlu bir uzlaşmayla sonuçlanacağından emin olabiliriz. Gerçekte ne olup bittiğini gözden geçirelim. Tarihsel kapitalizmden önceki tarihsel sistemlerde personel çoğunlukla (hiçbir zaman tümüyle değil) sabitti. Bazı durumlarda üreticinin personeli kendisinden ya da ailesinden ibaret, bu nedenle de, tanımı gereği sabitti. Bazı durumlarda üreticiye, çeşitli yasal ve/ya da geleneksel düzenlemeler (çeşitli kölelik biçimleri, borç köleliği, toprak köleliği, sürekli kiracılık düzenlemeleri vb. de içinde) yoluyla, akrabalık bağı olmayan emekçiler de bağlı oluyordu.

Bu bağlantı bazen ömür boyu, bazen sınırlı süreler için oluyor ve isteğe bağlı olarak yineleniyordu; ancak, bu tür süre sınırlamalarının anlamlı olması için, yenileme zamanı geldiğin de gerçekçi alternatiflerin varlığı gerekiyordu. Bu durumda düzenlemelerin sabitliği, yalnızca verili bir personelin bağlı olduğu üreticiler için değil, diğer tüm üreticiler için de sorun yaratıyordu; çünkü diğer üreticilerin kendi etkinliklerini büyütebilmeleri de, doğallıkla, sabit olmayan personel bulunabilmesine bağlıydı.

Çok sık açıklandığı üzere bu tür kaygılar, az ya da çok en yüksek ücreti teklif eden için çalışmaya hazır bir grup insanın her zaman bulunabilmesi anlamına gelen ücretli emek kurumunun, üzerinde yükseldiği temeli oluşturuyordu. Bu süreçten emek piyasasının işleyişi olarak, emeğini satan insanlardan ise proleter olarak söz ediyoruz. Tarihsel kapitalizmde işçiler gitgide daha çok proleterleşmiştir derken yeni bir şey söylemiş olmuyorum.

Önerme yeni olmadığı gibi, hiçbir şaşırtıcı yanı da yoktur. Proleterleşme sürecinin üreticilere getirdiği yararlar bol bol belgelenmiştir. Şaşırtıcı olan, proleterleşmenin böylesine fazla olması değil, böylesine az olmasıdır. Tarihsel bir toplumsal sistemin en azından dört yüz yıllık varlığı sonunda bugün kapitalist dünya ekonomisinde tam olarak proleterleşmiş işçi miktarının yüzde elli olduğu bile söylenemez.

Bu istatistiğin, nasıl hesaplandığına ve kimin hesaplandığına bağlı olarak değiştiğinde kuşku yoktur. Temelde ücretli işçi olarak resmen çalışabilir durumdaki erişkin erkeklere dayalı, iktisaden etkin işgücü denen işgücüne ilişkin resmi istatistikleri kullanırsak, bugün ücretli işçi yüzdesinin akla uygun yükseklikte bir yüzde olduğunun söylendiğini görürüz (gerçi bu durumda bile, dünya düzeyinde hesaplanan fiili yüzde, çoğu kuramsal önermenin varsaydığından daha düşüktür).

Oysa emeğiyle meta zincirleri bünyesinde şu ya da bu biçimde yer alan tüm insanları dikkate alırsak -böylelikle pratikte tüm erişkin kadınları, ayrıca erişkinlik öncesi ve ilk-erişkinlik sonrası yaş gruplarının çok geniş bir bölümünü (yani gençleri ve yaşlıları) hesaba kattığımızda- proleter yüzdesi keskin bir düşüş gösterir.

Hesabımızı yapmadan önce bir adım daha atalım. "Proleter" tikelinin birey için kullanılması kavramsal olarak yararlı mıdır?

Kuşkuluyum. Bireyler, daha önceki tarihsel sistemlerde olduğu gibi tarihsel kapitalizmde de, hane adını verebileceğimiz, cari gelir ve birikmiş sermayeden oluşan bir ortak fon kullanan, göreli olarak istikrarlı yapılar çerçevesinde yaşama eğiliminde olmuştur.

Sınırlarının birey giriş ve çıkışlarıyla sürekli olarak defisinesi gerçeği, haneyi gelir ve harcama cinsinden akla uygun bir hesap birimi olmaktan çıkarmaz. Yaşamlarını sürdürmek istümünü hesaplamakta ve bu gelirleri, yapmaları gereken reel harcamalar cinsinden değerlendirmektedir. En az düzeydeki gelirle yaşamlarının sürdürülmesine, bunun fazlası olan gelirle doyundurucu saydıkları yaşam tarzından yararlanmaya, daha fazlası ile ise, sermaye biriktirici olarak kapitalist oyuna girmeye çalışmaktadırlar.

Bu etkinliklere girişen iktisadi birim, tüm reel açılardan, hanedir. Hane genellikle içinde akrabalık ilişkisi bulunan bir birim olmakla birlikte, bazen bu ilişki yoktur, ya da en azından yalnızca bu ilişki söz konusu değildir. Hane halkı çoğu durumda aynı yerde barınmakta, ancak metalaştırma süreci ilerledikçe durum gitgide daha az böyle olmaktadır.

Emekçi sınıflara üretken olan ve olmayan emek arasındaki ayrımının dayatılmaya başlanması, böyle bir hane yapısı bağlamında olmuştur. Fiilen, üretken emek (başta ücret olmak üzere) para getiren emek olarak, üretken olmayan emek ise, çok gerekli olmakla birlikte yalnızca "geçim" etkinliği olduğu ve bu nedenle başkaları tarafından el konabilecek bir "artık" üretmediği söylenen emek olarak tanımlanır olmuştur. Üretken olmayan emek, ya düpedüz metalaştırılmamış, ya da küçük (ama bu durumlarda gerçekten küçük) meta üretimi içeren emektir. Emek türleri arasındaki farklılaştırma, bu türlere bağlanmış belirli roller yaratılması yoluyla güvence altına alınmıştır. Üretken (ücretli) emek öncelikle erişkin erkeğin/babanın, ikincil bir düzeyde de hanedeki diğer (daha genç) erişkin erkeklerin işi olmuştur. Üretken olmayan (geçime yönelik) emek ise öncelikle erişkin dişinin/annenin ve ikincil düzeyde diğer dişilerin, artı çocukların ve yaşlıların işidir.

Üretken iş hane dışında, "işyeri"nde, üretken olmayan çalışma ise hane içinde yapılmaktadır. Buradaki ayrım çizgisi kuşkusuz mutlak değildir, ancak, tarihsel kapitalizmde oldukça net ve zorlayıcı bir duruma gelmiştir. Cinse ve yaşa göre reel işbölümünün tarihsel kapitalizme ait
bir buluş olmadığı ortadadır. En azından, bazı görevler için biyolojik gereklerin ve sınırlamaların (cinse bağlı sınırlamalar, ayrıca yaşa bağlı sınırlamalar) varlığı nedeniyle, bu işbölümü bir olasılık her zaman var olmuştur. Hiyerarşik aile ve/ya da hane yapısı da kapitalizmin buluşu olmayıp, çoktan beri vardır.

Tarihsel kapitalizmde yeni olan, işbölümü ile emeğin değerlendirilmesi arasındaki bağıntıdır*. Genellikle erkekler kadınlardan farklı (ve erişkinler, çocuklarla yaşlılardan farklı) işler yapmış
olabilirse de, tarihsel kapitalizmde erişkin ücretli erkek "ekmek parası kazanan" olarak, erişkin ev işçisi kadın ise "ev kadını" olarak sınıflandırılmıştır. Böylelikle, kendisi de kapitalist
sistemin ürünü olan ulusal istatistikler derlenmeye başlandığında, tüm ekmek parası kazananlar iktisadi olarak etkin işgücünden sayılmış, ama hiçbir ev kadını böyle sayılmamıştır. Cinsiyetçilik böyle kurumlaşmıştır. Emeğin temeldeki bu farklılaştırıcı değerlendirilmesinin ardından, gayet mantıklı olarak, yasal ya da benzeri cins ayrım ya da ayrımcılık mekanizmaları gelmiştir.

Burada, uzatılmış çocukluk/ergenlik kavramı ile hastalığa ya da zayıflığa bağlı olmayan "emeklilik" kavramının da, tarihsel kapitalizmin doğmakta olan hane yapılarının özgül doğal sonuçları olduğunu kaydedebiliriz. Bu kavramlar sıkça, çalışmaktan bağışık tutulma yönündeki "ilerici" önlemler olarak anlaşılmıştır. Oysa çalışmanın çalışmama olarak yeniden tanımlanması diye anlaşılmaları daha yerinde olur. Çocukların uygulamalı eğilim korelasyon (ç.n.) etkinliklerine ve emekli erişkinlerin çeşitli görevlerine bir tür "eğlenme" etiketi yapıştırılması ve böylece emek olarak katkılarının,
"asıl" çalışmanın "ağırlığı"ndan kurtulmalarına uygun bir karşılık denerek değerden düşürülmesi yoluyla, yaralamaya bir de hakaret eklenmiştir.

Bu ayrımlar, ideoloji olarak, emeğin metalaştırılmasının yaygın ama aynı zamanda sınırlı olmasına katkıda bulunmuştur. Örneğin, dünya ekonomisinde reel gelirlerinin (ya da tüm biçimlerde, toplam gelirlerinin) yüzde ellisinden fazlasını hane dışında ücretli çalışma yoluyla elde eden kaç hane olduğunu hesaplarsak, yüzdenin düşüklüğü karşısında sanırım çabucak şaşkınlığa düşeriz; bu durum yalnızca önceki yüzyıllar için değil, kapitalist dünya ekonomisinin tarihsel gelişmesi boyunca yüzdenin sürekli bir artış göstermiş olması olasılığına karşın, bugün bile geçerlidir.

Bunu nasıl açıklayabiliriz? Çok zor olduğunu sanmıyorum.

Ücretli emek kullanan üreticinin her zaman ve her yerde daha yüksek değil daha düşük ücret ödemeyi yeğleyeceği varsayımıyla, ücretli işçilerin işi kabul etmede katlanabilecekleri düzeyin düşüklüğü, ömürleri boyunca içinde bulundukları hanenin türüne bağlı olmuştur. Çok basit bir anlatımla, aynı işi aynı etkililik düzeyiyle yapan ücretli işçilerden, ücret geliri yüzdesi yüksek bir hane halkına (buna proleter hane halkı diyelim) mensup olanının ücretli işi daha azına yapmayı açık bir biçimde akla aykırı bulacağı parasal eşik, ücret geliri yüzdesi düşük olan bir hane halkına (buna da yarı-proleter hane halkı diyelim) mensup olanınkinden yüksektir.

Kabul edilebilecek en düşük ücret eşiği adını verebileceğimiz bu eşikte görülen farkın nedeni, hayatta kalma ekonomisi ile ilgilidir.

Proleter hane halkının öncelikle ücret gelirine bağımlı olduğu durumlarda bu ücret, hayatta kalmanın ve yeniden üretimin gerektirdiği en az giderleri karşılamak durumundadır. Oysa ücretlerin toplam hane gelirindeki payı daha küçükse, bireyin, hane gelirine, (çalışılan saatler cinsinden) reel gelirdeki oransal payından daha az katkıda bulunan bir ücret karşılığında işi kabul etmesi genellikle akla uygun olmuş -bu arada ne de olsa, gerekli nakit paranın kazanılması (bu gereklilik genellikle yasal olarak dayatılmıştır) sonucunu da vermiş- kabul etmemesi halinde o ücretli işin yerini daha da az gelir getiren işlerin alması gerekmiştir.

Bu durumda yan-proleter hane halklarında olan şudur: Diğer reel gelir biçimlerini elde edenler -başka bir deyişle temelde kendi tüketimleri için ya da yerel pazarda satış için, ya da her ikisine de yönelik olarak evde üretim yapanlar-, ister hane halkının (her cinsten ya da yaştan) diğer mensupları, isterse yaşamının diğer zamanlarında ücretli işçinin kendisi söz konusu olsun, kabul edilebilecek en düşük ücret eşiğini düşüren artıklar yaratmışlardır. Böylelikle, ücretli olmayan çalışma bazı üreticiler için, işçiye daha düşük ücret ödeyerek kendi üretim maliyetlerini düşürme ve kâr marjlarını artırma olanağı sağlamıştır.

Bu durumda genel bir kural olarak ücretli işçi çalıştıran her işverenin, kendi işçileri proleter hanelerden çok yarı-proleter hanelerde yer alsın istemesi şaşırtıcı değildir. Şimdi zaman-mekân boyunca tarihsel kapitalizmin genel ampirik gerçekliğine bakarsak ücretli işçilerin, yarı-proleter hanelerden çok proleter hanelerde yer aldığının en çok elde edilen istatistik değer olduğunu hemen bulgularız.

Sorunumuz zihinsel olarak birden baş aşağı dönmüştür. Proleterleşmenin varlık nedenlerini açıklama noktasından, proleterleşme sürecinin neden böylesine eksik kaldığını açıklama noktasına gelmiş olduk. Şimdi daha da ileri gitmek zorundayız:

Peki neden proleterleşme oldu?

Dünyada artan proleterleşmenin, birincil olarak girişimci tabakalardan gelen toplumsal-siyasal baskılara bağlanabileceğinin çok kuşkulu olduğunu hemen söyleyeyim. Tam tersine. Bu konuda
ayaklarını sürümelerine yol açan pek çok güdüleri olmuşa benzemektedir. En başta, az önce de ileri sürdüğümüz gibi, verili bir bölgede önemli sayıda yarı-proleter hane halkının proleter hane halkına dönüşmesi ücretli işçi çalıştıran işverenlerin ödediği en az reel ücret düzeyini yükseltme eğiliminde olmuştur. İkincisi, artan proleterleşmenin ileride tartışacağımız siyasal sonuçları olmuş, bu sonuçlar hem işverenler için olumsuz hem de kümülatif olmaları nedeniyle verili coğrafi-iktisadi bölgelerdeki
ücret-maaş düzeylerini eninde sonunda daha da yükseltici bir rol oynamıştır. Gerçekten de, ücretli işçi çalıştıran işverenler proleterleştirme konusunda öylesine isteksiz olmuştur ki, cinse/yaşa göre işbölümünü güçlendirmenin yanısıra, kendi istihdam kalıpları içinde ve siyasal alandaki etkileme gücü yoluyla, tanımlanmış etnik grupların kabul edilmesini özendirerek bu grupları işgücü içinde, yaptığı işe karşılık reel ücret düzeyleri farklı olan özgül rollere bağlamaya da çalışmıştır. Etniklik, yarıproleter hane yapısı kalıplarını pekiştiren kültürel bir kabuk yaratmıştır.

Bu tür bir etnikliğin doğuşunun emekçi sınıflar için siyasal bakımdan da bölücü bir rol oynaması, işverenler için siyasal bir özendiriciyse de, bu sürecin başta gelen itici gücü olmamıştır düşüncesindeyim.

Bununla birlikte, tarihsel kapitalizmde zaman içinde proleterleşmenin nasıl olup da artış gösterdiğini anlayabilmemiz için, içerisinde çok sayıda özgül üretim etkinliği yer alan meta zincirleri konusuna dönmemiz gerekiyor. Kendimizi, "piyasa"nın, ilk üretici ile nihai tüketicinin yüz yüze geldiği yer olduğu biçimindeki basitleştirici imgeden kurtarmalıyız. Kuşkusuz bu tür pazaryerleri var ve hep oldu. Ancak, tarihsel kapitalizmde bu türden pazaryeri işlemleri, tüm işlemler içinde küçük bir yer tutmuştur.

İşlemlerin çoğu, uzun bir meta zinciri içinde yer alan iki ara üretici arasındaki değiş tokuş biçimindedir. Alıcı kendi üretim süreci için bir "girdi" satın almaktadır. Satıcı ise "yarı mamul bir ürün", yani, doğrudan kişisel tüketime yönelik olan nihai kullanım açısından henüz yan mamul durumunda bir ürün satmaktadır.

Bu "ara piyasalar"da verilen fiyat mücadelesi, alıcı açısından, meta zinciri boyunca önceki tüm emek süreçlerinden elde edilmiş olan kârın bir kısmını satıcıdan koparma çabasını temsil etmiştir. Belirli bir mekân-zaman bağlantısı içinde mücadeleyi belirleyen elbette ki arz ve taleptir, ancak, hiçbir zaman tek başına değil. Bir kere, kuşkusuz, arz ve talebin tekelci kısıtlamalar yoluyla çekip çevrilebilmesi söz konusudur ve bu durum istisnai olmaktan çok olağan durum olmuştur. İkinci nokta, satıcının, bağlantı noktasındaki fiyatı dikey tümleşme yoluyla etkileyebilmesidir.

"Satıcı" ve "alıcı" gerçekte nihai olarak aynı firmaysa fiyatla mali ve diğer bakımlardan istendiği gibi oynanmış, ama böyle bir fiyat hiçbir zaman arz ile talebin etkileşmesini yansıtmamıştır. Tıpkı "yatay" tekel gibi dikey tümleşme de seyrek değildir.

En göze çarpar örneklerini yakından biliyoruz: on altıncı yüzyıldan on sekizinci yüzyıla kadar, imtiyazlı şirketler; on dokuzuncu yüzyılın büyük ticarethaneleri; yirminci yüzyılın çokuluslu
şirketleri. Bunlar belli bir meta zincirine olabildiği kadar çok halka sığdırmaya çalışan bütünsel yapılardır. Ama bir zincirde yalnızca birkaç (hatta iki) halkayı kapsayan daha küçük dikey
tümleşme örnekleri daha da yaygın olmuştur. Tarihsel kapitalizmde istatistik olarak en çok elde edilen değerin, satıcıyla alıcının gerçekten ayrı ve çıkar çatışması içinde olduğu meta zincirlerinde yer alan "piyasa" bağlantılarından çok dikey bağlantılar olduğunu öne sürmek akla uygun görünmektedir.

Meta zincirleri ise coğrafi yönleri bakımından rasgele oluşmamıştır. Zincirlerin tümü haritalara çizilse, biçim bakımından merkezcil olduklarını görürdük. Çıkış noktalan çok sayıda, buna karşılık varış noktalan birkaç alanda birleşme eğilimindedir. Başka bir deyişle, meta zincirleri kapitalist dünya ekonomisinin çevrelerinden merkezlerine doğru gitme eğilimindedir. Ampirik gözlem olarak bu durumun yadsınması güçtür. Asıl sorun neden böyle olduğudur. Meta zincirlerinden söz etmek, kapitalizmin tarihsel gelişmesi boyunca işlevsel ve coğrafi bakımlardan gitgide daha yaygın, eşanlı olarak da gitgide daha hiyerarşik bir durum alan, geniş kapsamlı bir toplumsal işbölümünden söz etmek demektir. Üretim süreçlerinin yapısındaki bu mekân hiyerarşikleşmesi, dünya ekonomisinin merkez ve çevre bölgeleri arasında yalnızca bölüşüm ölçütleri (reel gelir ve yaşam düzeyleri) açısından değil, daha da önemlisi, sermaye birikiminin yerleri açısından görülmemiş büyüklükte bir kutuplaşmaya yol açmıştır.

Başlangıçta, sürecin başladığı sıralar, mekân farklılaşmaları az mekân temelinde uzmanlaşma derecesi sınırlıydı. Oysa kapitalist sistemde, (ister çevrebilimsel, ister tarihsel nedenlerle) var olan farklılaşmalar her ne olursa olsun büyütülmüş, güçlendirilmiş ve kemikleştirilmiştir. Süreç içinde yaşamsal olan nokta ise fiyatların belirlenmesine zorun karışmasıdır. Piyasa işlemlerinde taraflardan birinin kendi fiyatını artırmak için zora başvurması elbette ki kapitalizmin buluşu değildir. Eşitsiz değiş tokuş eski bir uygulamadır. Tarihsel bir sistem olarak kapitalizm bakımından dikkati çeken, eşitsiz değiş tokuşun hangi yolla gizlenebildiğidir; gerçekten de gizleme öylesine iyi yapılmıştır ki sistemin açık muhalifleri bile mekanizmanın işleyişini örten perdeyi sistemli bir biçimde kaldırmaya ancak beş yüz yıl sonra başlayabilmiştir.

Bu temel önemdeki mekanizmayı gizlemenin püf noktası bizzat kapitalist dünya ekonomisinin yapısında, kapitalist dünyasistemindeki (hepsi de sınırsız sermaye birikimine yönelik tümleşik üretim süreçleriyle dünya çapında bir toplumsal işbölümü oluşturan) ekonomi alanıyla (her biri kendi yargı alanı içindeki siyasal kararlar konusunda özerk sorumluluk taşıyan ve otoritesi için destek olarak emrinde silahlı kuvvetler bulunduran sözde ayrı egemen devletlerden oluşmuş) siyasal alanın görünüşte birbirinden ayrılmasında yatmaktadır. Reel tarihsel kapitalizm dünyasında, büyüklüğü ne olursa olsun hemen tüm meta zincirleri devlet sınırlarını aşmış durumdadır. Bu durum yeni bir buluş da değildir. Tarihsel kapitalizmin ta başlangıcından itibaren böyle olmuştur. Üstelik, meta zincirlerinin çokulusluluğu, yirminci yüzyılın kapitalist dünyası için olduğu kadar, tanımlayıcı bir biçimde, on altıncı yüzyılın kapitalist dünyası için de doğrudur.

Bu eşitsiz değiş tokuş nasıl işlemiştir?
Metalar, ya karmaşık bir üretim işleminin (geçici) kıtlığı ya da manu militari* yaratılan yapay kıtlıklar nedeniyle piyasada ortaya çıkan herhangi bir reel farklılaşmadan yola çıkarak, bölgeler arasında, daha az "kıt" mal bulunan bölgenin, mallarını başka bölgelere, zıt yönde hareket eden eşit fiyatlı mallardan daha fazla bir reel girdi (fiyat) ifade edecek biçimde "satması" yoluyla hareket etmiştir. Gerçekte olup biten, üretilmekte olan toplam kârın (ya da artığın) bir kısmının bir bölgeden diğerine aktarılmasıdır. Bu tür bir ilişki merkez-çevre oluş ilişkisidir. Genişletirsek, yitiren bölgeye "çevre", kazanan bölgeye de "merkez" diyebiliriz. Bu adlar gerçekte iktisadi akışların coğrafi yapısını yansıtmaktadır.

Karşımıza hemen, tarihsel olarak eşitsizliği artırmış olan bazı mekanizmalar çıkıyor. Bir meta zincirindeki herhangi iki halkada "dikey tümleşme"nin söz konusu olduğu tüm durumlarda toplam artığın eskisinden daha büyük bir kısmının merkeze doğru kaydırılması olanaklı olabilmiştir. Artığın merkeze kaydırılması sermayeyi de orada yoğunlaştırmış ve daha fazla makineleşme için daha büyük oranda parayı kullanılabilir kılmış, bu iki noktanın ikisi de, merkez bölgelerdeki üreticilere var olan ürünlerle ilgili ek rekabet üstünlükleri getirmiş ve süreci yenileyebilecekleri, az bulunan yeni ürünler yaratmalarına olanak sağlamıştır.

Sermayenin merkez bölgelerde yoğunlaşması, pek çok yetisi arasında çevre bölgelerindeki devlet çarklarının göreli olarak zayıflamasını ya da zayıf kalmasını sağlamak da bulunan göreli olarak güçlü devlet çarkları yaratılması için gerekli mali temeli ve siyasal itilimi yaratmıştır. Merkezler böylelikle, söz konusu çevre devlet yapılarına, meta zinciri hiyerarşisinde alt düzeylerde yer alan işlerde daha fazla uzmanlaşmayı kabul ederek hatta geliştirerek kendi topraklarında işçileri düşük ücretle çalıştırmaları ve işçilerin yaşamlarını sürdürmelerini sağlayacak uygun hane yapıları yaratmaları (güçlendirmeleri) yönünde baskı yapabilmiştir.
* asker marifetiyle {Lat. ç.n.)

Tarihsel kapitalizm, dünya sistemi içindeki farklı bölgelerde dramatik farklılıklar gösteren, tarihsel ücret düzeyleri denen ücret düzeylerini gerçekte böyle yaratmıştır. Bu sürecin gizlenmiş olduğunu söylüyoruz. Bununla kastettiğimiz, uygulamada fiyatların her zaman dünya piyasasında kişisellikten uzak iktisadi güçler temelinde pazarlık konusu ediliyor gibi görünmüş olmasıdır. Değiş tokuşta eşitsizliği sağlamak için, kendisini açıkça göstermeyen (yer yer, savaşlarda ve sömürgecilikle açıkça kullanılan) dev boyutlu güç aygıtının her alışverişte ayrı ayrı yardıma çağrılması gerekmemektedir. Güç aygıtı yalnızca, var olan eşitsiz değiş tokuş düzeyine önemli bir meydan okuma yöneldiğinde devreye girmektedir. Dünyadaki girişimci sınıflar, sıcak çatışma geçer geçmez, dünya ekonomisinin belli bir arz, ve talep noktasına tarihsel olarak nasıl ulaştığını ve tam o noktada dünya işçilerinin ücret düzeylerindeki ve reel yaşam düzeylerindeki "geleneksel" farklılaşmaları hangi güç yapılarının
desteklemiş olduğunu görmezlikten gelip ekonominin yalnızca arz ve talep ölçüleriyle işlediğini öne sürebilmektedir.

Şimdi, nasıl olup da proleterleşme olabildi sorusuna dönebiliriz. Tek tek girişimcilerin kişisel çıkarları ile tüm kapitalist sınıfların kolektif çıkarları arasındaki temel çelişkiyi anımsayalım.
Eşitsiz değiş tokuş, tanımı gereği bu kolektif çıkarlara hizmet etmiş, ancak pek çok bireysel çıkara hizmet etmemiştir. Dolayısıyla, verili bir zamanda çıkarlarına ilk elde hizmet edilmemiş olanlar (rakiplerinden daha az kazanmaları nedeniyle) bir şeylerin kendi lehlerine dönmesi için sürekli olarak çaba göstermiştir. Başka bir deyişle, kendi üretimlerini daha etkin kılmak ya da kendi lehlerine yeni tekelci üstünlükler yaratmak amacıyla siyasal etkilerini kullanmak yoluyla piyasada daha başarılı bir biçimde rekabet etme çabası göstermişlerdir.

Kapitalistler arası sıcak rekabet tarihsel kapitalizm için her zaman differentia specifıca* olmuştur. Bu rekabetin gönüllü olarak (kartel benzeri düzenlemelerle) sınırlandırılmış göründüğü durumlarda bile sınırlandırmanın başlıca nedeni, rakiplerden her birinin bu yöntemin kendi marjlarını en iyi duruma getireceğini düşünmesidir. Sınırsız sermaye birikimine dayanan bir sistemin hiçbir mensubu, kendi kendisini yok etme rizikosuna girmeden, süregelen bu uzun vadede kârlılık itilimini bırakamamıştır.

Böylelikle, tekelci uygulamalar ve rekabet güdüsü tarihsel kapitalizmin ikiz bir gerçekliği olmuştur. Bu koşullarda üretim süreçlerini birbirine bağlayan hiçbir özgül kalıbın istikrarlı olamayacağı açıktır. Tam tersine: Verili zaman-yerlerin özgül kalıbını değiştirmeye çalışmak ve böyle bir davranışın genel etkilerine ilişkin kısa vadeli kaygılar duymamak, rekabet içindeki çok sayıda girişimcinin her zaman çıkarına olacaktır. Adam Smith'in "görünmez el"i, "piyasa"nın bireysel davranışa kısıtlamalar koyması anlamında kuşku götürmez bir biçimde geçerli olmuştur, ama bunun sonucunun uyum olduğu biçimindeki bir tarihsel kapitalizm okuması çok tuhaf olurdu.

Sonuç daha çok, yine ampirik gözlemle, bir bütün olarak sistemde sırayla birbirinin yerini alan bir büyümeler ve durgunluklar çevrimine benzemektedir. Çevrimler, sistemin işleyiş mekanizmasının özünde bulunmadıklarına inanılmasını çok güçleştirecek derecede büyük ve düzenli dalgalanmalar getirmiştir. Bunlar, benzetme yerindeyse, kapitalist organizmanın temizleyici oksijeni içine çekip zehirli atıkları dışarı veren soluk alma mekanizmaları gibidir. Benzetmeler her zaman tehlikeli olmakla birlikte buradaki özellikle yerinde görünüyor. Biriken atıklar yukarıda açıklanan eşitsiz değiş tokuş süreci yoluyla ve yeniden yeniden siyasal kabuk bağlayan iktisadi verimsizliklerdir. Temizleyici oksijen ise, meta zincirlerinin düzenli bir biçimde yeniden yapılandırılmasının olanak verdiği daha etkin (daha da çok sermaye birikimine olanak vermesi anlamında etkin) kaynak
dağılımıdır.

* ayırt edici özellik (Lat. ç.n.)

Aşağı yukarı her elli yılda bir gerçekleşmişe benzeyen şey, gitgide daha çok girişimcinin meta zincirlerindeki en kârlı bağlantıları ele geçirmek için çaba göstermesiyle, bir ölçüde yanıltıcı
bir biçimde aşırı üretim diye söz ettiğimiz yatırım oransızlıklarının ortaya çıkmasıdır. Oransızlıkların tek çözümü, üretim sisteminde daha düzenli bir dağılım sonucu veren büyük düzenlemeler olmuştur. Bu durum mantıklı ve basit görünmekle birlikte, döküntüleri her zaman kitlesel olmuş, her seferinde meta zincirlerindeki en tıkalı halkalarda iyice yoğunlaşan operasyonlar anlamına gelmiştir. Operasyonlar hem bazı girişimcilerin hem de bazı (işi bırakan girişimciler ya da birim üretim başına maliyetleri azaltmak amacıyla daha çok makineleşme yoluna giden girişimciler tarafından çalıştırılan) işçilerin saf dışı edilmesini getirmiştir. Bu tür kaydırmalar girişimcilere meta zinciri
içindeki hiyerarşide "kademe indirme" operasyonları gerçekleştirme olanağı sağlamış, böylelikle yatırım fonlarını ve çabalarını, zincir içindeki, başlangıçta "daha kıt" girdiler sunmaları açısından daha kârlı olan yenilikçi halkalara ayırabilmişlerdir. Belirli süreçlerin, hiyerarşi skalasında bulundukları kademeden "indirilmesi" genellikle coğrafi olarak kısmi bir yeniden konumlandırmaya da yol açmıştır. Bu gibi coğrafi yeniden konumlandırmalar içinde en çekici biçimlerden biri, ilgili sanayi dalının taşındığı bölge açısından genellikle bazı işçi kesimleri için ücret düzeylerinde yükselme anlamına gelse bile, emek maliyetlerinin daha düşük olduğu alanlara taşınmadır. Şu anda dünya otomobil, çelik ve elektronik sanayilerinde tam da böyle dünya çapında, kitlesel bir yeniden konumlandırma yaşamaktayız. Yeniden konumlandırma görüngüsü baştan beri tarihsel kapitalizmin ayrılmaz bir parçası olmuştur.

Yeniden düzenlemelerin üç büyük sonucu vardır. Bunlardan biri kapitalist dünya sisteminin kendisini coğrafi bakımdan, sü rekli olarak yeniden yapılandırmasıdır. Bununla birlikte, meta zincirlerinin yaklaşık her elli yılda bir önemli ölçüde yeniden yapılandırılmasına karşın, hiyerarşik olarak örgütlenmiş meta zincirleri sistemi alıkonmuştur. Hiyerarşinin üst kademelerine yeni üretim süreçleri sokuldukça belirli üretim süreçleri aşağı kademelere taşınmıştır. Belirli coğrafi bölgeler de durmadan kayan hiyerarşik süreç düzeylerine sahne olmuştur. Böylelikle, verili ürünler için, merkez ürünü olmalarından başlayıp sonuçta çevre bölge ürünü durumuna gelmeleri biçiminde "ürün çevrimleri"
oluşmuştur. Bundan başka, verili yerler de, sakinlerinin göreli refahı bakımından iniş çıkışlar göstermiştir. Ancak, bu gibi yeniden düzenlemelere "gelişme" denebilmesi için önce sistemin genel kutuplaşmasında azalma olduğunun kanıtlanması gerekir.

Ampirik olarak bu durum düpedüz gerçekleşmemişe benzemektedir; daha çok, kutuplaşmanın tarihsel olarak artması sözkonusudur. Öyleyse coğrafi ve ürünsel yeniden konumlandırmalar için gerçek bir çevrimsellikten söz edilebilir.

Bununla birlikte, yeniden düzenlemelerin ikinci ve oldukça farklı bir sonucu da olmuştur. Yanıltıcı sözcüğümüz "aşın üretim", ilk eldeki ikilemin her zaman sistemin bazı kilit ürünlerine dünya düzeyinde yeterli fiili talep olmayışı yoluyla işlediği olgusuna dikkat çekmektedir. İşçilerin çıkarları ile bir girişimciler azınlığının çıkarları, bu durumlarda örtüşmüştür. İşçiler her zaman artık içindeki paylarını artırmaya çalışmış, sistemin iktisadi kopukluk anları işçiler açısından sık sık, sınıf mücadelesini sürdürmek için hem dolaysız özendiriciler hem de bazı ek fırsatlar sağlamıştır. İşçiler için, reel geliri artırmanın en etkili ve en dolaysız yollarından biri kendi emeğinin gitgide daha çok metalaşması olmuştur. İşçiler genellikle, hane halkının üretime yönelik işleri içinde düşük reel gelir getiren kısımların, özellikle çeşitli küçük meta üretimi türlerinin yerini ücretli emeğin almasına çalışmıştır.

Proleterleşmenin arkasında yatan başlıca güçlerden biri dünya işçilerinin kendileri olmuştur. Dünya işçileri, sömürünün nasıl yan-proleter hanelerde tam proleter hanelere göre çok daha fazla olabildiğini genellikle, kendisini işçilerin sözcüsü ilan etmiş aydınlardan daha iyi anlamıştır.

Durgunluk zamanlarında bazı mülk sahibi üreticiler, kısmen işçilerden gelen siyasal baskıların sonucu olarak kısmen de üretim ilişkilerindeki yapısal değişikliklerin rakip mülk sahibi üreticiler karşısında kendi yararlarına olacağı inancıyla, bir yerlerdeki sınırlı bir işçi kesiminde proleterleşmeyi artırmak amacıyla gerek üretim gerekse politika alanlarında güçlerini birleştirmiştir.

Uzun vadede kapitalist dünya ekonomisindeki kâr düzeylerinin düşmesine yol açmış olan proleterleşmenin, nasıl olup da arttığına ilişkin başlıca ipucunu, bu süreç vermektedir. arihsel kapitalizmin motorundan çok sonucu olan teknolojik değişme sürecini bu bağlam içinde düşünmemiz gerekir. Her büyük teknolojik "yenilik", öncelikle "kıt" oluşuyla hayli kârlı olan yeni ürünlerin, ikincil olarak da emekten tasarruf sağlayan süreçlerin yaratılmasıdır. Büyük teknolojik yenilikler, çevrim içerisinde iniş dönemlerine verilen birer karşılık, sermaye birikimi sürecine hizmet edecek "buluşlara" birer el koyma yöntemidir.

Yeniliklerin sık sık fiili üretim örgütlenmesini etkilediğinde kuşku yoktur. Tarihsel olarak pek çok iş sürecinin (fabrika, montaj zinciri) merkezileşmesi yönünde etkide bulunmuşlardır. Ancak,
gerçekleşen değişiklik miktarının abartılması tehlikesi vardır. Fiziksel üretim görevlerinin yoğunlaşması süreçleri genellikle, merkez-dışılaştırma süreçlerinin karşı etkisi göz önüne alınmadan araştırılmıştır.

Çevrimsel yeniden düzenlemenin üçüncü sonucunu da tabloya eklediğimizde, bu nokta özellikle doğruluk kazanmaktadır. Daha önce sözünü ettiğimiz iki sonuç bakımından görünürde açıklanması gereken bir paradoks olduğuna dikkat edilmelidir.

Bir yandan, tarihsel dağılım kutuplaşmasında sermaye birikiminin kesintisiz yoğunlaşmasından söz ettik. Aynı zamanda, kâr düzeylerini fiilen düşürdüğünü ileri sürdüğümüz yavaş, ancak sürekli bir proleterleşme sürecinden söz ettik. Burada kolay çözümlerden biri düpedüz birinci sürecin ikincisinden büyük olduğunu söylemektir ki doğrudur da. Ancak, buna ek olarak, şimdiye
değin artan proleterleşmenin kâr düzeylerinde yol açtığı düşüş, ters yönde işleyen başka bir mekanizma tarafından fazlasıyla giderilmiştir.

Tarihsel kapitalizm konusunda kolayca yapılacak bir başka ampirik gözlem, coğrafi yerinin zaman içinde durmadan genişlemiş olmasıdır. Burada da yine, sürecin açıklanmasında en iyi ipucu, hızı olmaktadır. Tarihsel kapitalizmin toplumsal işbölümüne yeni yeni bölgelerin girmesi bir anda olmamıştır. Birbirini izleyen genişlemeler kapsam bakımından sınırlı görünse de, dönemsel sıçramalar halinde gerçekleşmiştir. Açıklama kuşkusuz kısmen tarihsel kapitalizmin bizzat kendisinin teknolojik gelişmesinde yatıyor. Taşımacılık, iletişim ve silahlanma alanlarındaki gelişmeler, merkezden gitgide daha uzak bölgelere girilmesini gitgide daha az pahalı kılmıştır. Ama bu açıklama bize çok çok, süreç için gerekli olan ancak yeterli olmayan bir koşul sağlıyor.

Zaman zaman, açıklamanın kapitalist üretim kârlarını gerçekleştirmek için sürekli olarak yeni pazar aranmasında yattığı öne sürülmüştür. Ancak, bu açıklama da, tarihsel olgularla uyuşmuyor. Tarihsel kapitalizmin dışında kalan alanlar, bütünü itibariyle, kısmen kendi iktisadi sistemleri bakımından "gereksinme" duymamaları, kısmen de satın alacak güçleri olmaması nedeniyle, tarihsel kapitalizmin ürünlerinin isteksiz alıcıları olmuşlardır.

Elbette bunun istisnaları vardır. Ama genel olarak, dış alanlar kapitalist dünyanın değil, kapitalist dünya dış alanların ürünlerinin peşinde olmuştur. Ne zaman askeri yollarla belirli yerler ele
geçirilse, kapitalist girişimciler şaşmaz bir biçimde oralarda gerçek pazarlar bulunmadığından yakınarak sömürge yönetimleri yoluyla "beğeni yaratma" işlemlerine girişmişlerdir.

Pazar peşinde açıklaması düpedüz tutmuyor. Düşük maliyetli işgücü arayışı, çok daha savunulabilir bir açıklama. Dünya ekonomisinin bünyesine katılan her yeni bölgede, dünya sisteminin ücret düzeyi hiyerarşisinde en altta yer alan reel ücret düzeylerinin yerleştiği, tarihsel bir olgudur. Bu bölgelerde tam proleterleşmiş hane hemen hiç yoktur, geliştirilmesi de hiç özendirilmemiştir.

Tersine, sömürge devletlerinin (ve yeni katılan bölgelerdeki, resmen sömürge olmayan, yeniden yapılandırılmış yarısömürge devletlerin) politikaları tam da, yukarıda gördüğümüz gibi, ücret düzeyi eşiğini olabilecek en alt düzeyde tutmayı olanaklı kılan yarı-proleter hanelerin ortaya çıkışını desteklemek üzere tasarlanmış gibidir. Devlet politikaları genel olarak, tam proleterleşme olanağını hatırı sayılır ölçüde azaltan bir biçimde, hane mensuplarının hareketliliğine sınırlamalar getirilmesi ya da zorla ayrılmaları ile, bir miktar ücretli işe girmelerini zorunlu kılan vergi mekanizmalarından oluşan bileşimler gerektirmiştir.

Bu çözümlemeye, dünya kapitalizm sisteminin bünyesine yeni katılımların, dünya ekonomisindeki durgunluk dönemleriyle bağıntılı olma eğilimine ilişkin gözlemi eklersek, dünya sistemindeki, yan-proleterleşmeye yöneltilmiş yeni işçileri bünyesine katan coğrafi genişlemenin, kâr azaltıcı artan proleterleşme sürecini dengelemeye yaradığı açıkça ortaya çıkıyor. Görünüşteki paradoks böylece yok oluyor. Yeni bölgeler katılmasının kutuplaşma sürecine etkisi, en azından şimdiye değin, proleterleşmenin etkisiyle eş, belki de daha fazladır. Fabrika benzeri iş süreçleri ise denklemin durmadan büyüyen paydası göz önüne alındığında, bütünün yüzdesi olarak genellikle öne sürülenden daha az büyümüştür.

Tarihsel kapitalizmin dar anlamdaki ekonomi alanında nasıl işlediğini betimlemeye epey zaman ayırmış olduk. Şimdi kapitalizmin tarihsel bir toplumsal sistem olarak neden ortaya çıktığını
açıklamaya hazırız. Bu nokta, genellikle düşünüldüğü kadar kolay değil. Tarihsel kapitalizm daha ilk bakışta, bazı savunucularının öne sürmeye çalıştığı gibi "doğal" bir sistem olmak şöyle dursun, açıkça saçma bir sistemdir. Daha fazla sermaye üretmek amacıyla sermaye üretilmektedir. Kapitalistler, ayak değirmeninde daha da hızlı koşmak için gitgide daha hızlı koşan beyaz fareye benziyor.

Bu süreç içinde kuşkusuz bazı insanlar iyi yaşıyor, ama diğerleri yoksul yaşıyor; peki, iyi yaşayanlar ne kadar ve nereye kadar iyi yaşayacak?
Bu nokta bana üzerinde ne kadar düşündüysem o kadar saçma gelmiştir. Dünya nüfusunun büyük çoğunluğunun önceki tarihsel sistemlere göre maddi açıdan öznel ve nesnel olarak daha az iyi durumda olduğuna inanmamın yanı sıra, ileride göreceğimiz gibi, siyasal olarak da daha az iyi durumda olduğunun savunulabileceğini düşünüyorum. Hepimiz bu tarihsel sistemin moda ettiği, haklılığı kendinden menkul ilerleme ideolojisiyle öylesine dolmuşuz ki bu sistemin büyük sayıda tarihsel olumsuzluklarını kabul etmekte bile zorlanıyoruz. Karl Marx gibi kararlı bir suçlayıcısı bile tarihsel kapitalizmin tarihsel olarak oynadığı ilerici role büyük ağırlık vermiştir. "İlerici" sözü yalnızca, tarihsel olarak daha sonra gelen ve kökenleri kendisinden önceki bir şeyle açıklanabilen anlamında kullanılmadığı sürece, ben buna hiç inanmıyorum.

Tarihsel kapitalizmin daha sonra yeniden ele alacağım bilançosu belki karmaşık bir bilançodur, ancak, maddi mal bölüşümü ve enerji tahsisi açısından ilk hesap benim gözümde gerçekten çok olumsuzdur. O zaman, böyle bir sistem neden ortaya çıktı? Belki tam da bu amaca ulaşmak için. Bir sistemin kökeninin gerçekte ulaşılmış olan amaca ulaşmak olarak açıklanabileceğini ileri süren bir
akıl yürütme doğrultusundan daha akla yakın ne olabilir? Modern bilimin bizi ereksel neden aramaktan ve her tür yönelmişlik düşüncesinden (özellikle ampirik kanıtlanışının böylesine içsel bir biçimde zor olması nedeniyle) vazgeçirdiğini biliyorum.

Ama bildiğimiz üzere modern bilimle tarihsel kapitalizm sıkı bir ittifak içinde olmuştur; dolayısıyla bilim otoritesinden tam da bu sorunda, modern kapitalizmin kökenlerini bilme tarzı sorununda kuşkulanmalıyız. Bu nedenle burada tarihsel kapitalizmin kökenlerine ilişkin tarihsel bir açıklamayı, böyle bir tartışma için ampirik bir temel geliştirme girişiminde bulunmaksızın yalnızca ana hatlarıyla vereceğim.

On dördüncü ve on beşinci yüzyılların dünyasında Avrupa,dünyanın öteki bölgelerine oranla, üretim güçleri, tarihsel sisteminin tutarlılığı ve insan bilgisinin göreli durumu açılarından ortalarda -ne bazı bölgeler kadar ileri, ne daha başka bölgeler kadar ilkel- olan bir toplumsal işbölümü yeriydi. Avrupa'nın kültürel ve iktisadi bakımlardan en "ileri" alt bölgelerinden birinden gelen Marco Polo'nun, Asya yolculuklarında rastladıkları karşısında epeyce ezildiğini unutmamalıyız.

O dönemde feodal Avrupa ekonomi alanı çok temelden, içten gelen ve toplumsal temellerini sarsan bir bunalımdan geçiyordu. Avrupa egemen sınıflan birbirini büyük oranda yok ederken toprak sistemi (iktisadi yapısının temeli), eski standartlara göre çok daha eşitlikçi bir dağılım yönünde hatırı sayılır bir yeniden düzenlemeyle çözülüyordu. Bu arada küçük köylü çiftçiler üretici olarak büyük bir verimlilik gösteriyordu. Siyasal yapılar genel olarak zayıflıyor, siyasal bakımdan güçlü olanların kendi aralarında yok edici mücadelelere dalmaları, halk kitlelerinin artan gücünü bastırmak için vakitlerinin azaldığı anlamına geliyordu.

Katoliklik ideolojik dolgu olarak büyük gerilim altındaydı ve bizzat Kilise'nin içinde eşitlikçi hareketler doğuyordu. Gerçekten de pek çok şey paramparça oluyordu. Avrupa gitmekte olduğu
yola devam etseydi yüksek bir düzeyde yapılandırılmış "resmi sınıflar" sistemiyle feodal Ortaçağ Avrupası kalıplarının bir daha pekiştirilebilmesi düşük bir olasılıktı. Feodal Avrupa toplumsal yapısının, aristokrasileri daha da yere seren ve siyasal yapıları merkezdışılaştıran, bir göreli olarak eşit küçük ölçekli üreticiler sistemine doğru evrimleşmesi daha olasıydı.

Bu iyi mi kötü mü, kimin için iyi kimin için kötü olurdu konusu kurgusal bir konu ve pek ilgi çekici değil. Ama böyle bir perspektifin Avrupa'nın üst tabakalarını dehşete düşürdüğü, özellikle
ideolojik zırhlarının da dağılmakta olduğunu hissetmeleri bakımından, dehşete düşürüp ürküttüğü açıktır. 1650'nin Avrupası'yla 1450'nin Avrupası'nı karşılaştırdığımızda, kimsenin böyle bir girişimi bilinçli olarak söze döktüğünü öne sürmeksizin, şunların gerçekleşmiş olduğunu görebiliyoruz: 1650'ye gelindiğinde, yaşayabilecek bir toplumsal sistem olarak tarihsel kapitalizmin temel yapılan kurulmuş ve pekiştirilmiş durumdaydı. Nimetlerden yararlanmanın eşitlikçileştirilmesi yönündeki eğilim tümüyle tersine dönmüştü. Üst tabakalar siyasal ve idelojik bakımlardan denetim bir kez daha sıkı bir biçimde elinde tutuyordu.

1450'de yüksek tabakadan olan ailelerle 1650'de yüksek tabakadan olanlar arasında yeterince yüksek bir süreklilik düzeyi vardı. Üstelik, 1650'nin yerine 1900 konursa, 1450 ile olan karşılaştırma sonuçlarının yine geçerli olduğu bulunacaktır. Göreceğimiz üzere, tarihsel kapitalizm sisteminin dört-beş yüzyıllık serpilmeden sonra, sonunda yapısal bunalıma girdiğini gösteren bir işaret olarak, farklı yönde, önem taşıyan birtakım eğilimler ancak yirminci yüzyılda belirebilmiştir.

Bu niyeti kimse dile getirmiş olamaz, ama olay kesinlikle, toplumsal bir sistem olarak tarihsel kapitalizmin yaratılmasıyla üst tabakaların korktuğu bir eğilimin kökünden tersine çevrilmesi ve bu eğilimin yerine üst tabakaların çıkarlarına daha çok hizmet eden bir toplumsal sistem kurulması olarak görünüyor. Çok mu saçma? Yalnızca, kurbanı olanlar için.


Tarihsel Kapitalizm, Immanuel Wallerstein, Metis Yayınları, 2006/4
Türkçe Çeviri: Necmiye Alpay