Ermeni kadınların boynunda Cemal Paşa’nın resmi vardı 1

Cemal Paşa harpten sonra Afganistan'a giderek orada Kral Emanullah Han'ın modernizasyon projesinin sorumluluğunu almıştı (aynı dönemde Enver Paşa'nın da Batı Türkistan'da olduğunu hatırlayalım). Afganistan ise 1919 yılında İngiltere'den bağımsızlığını kazanmıştı ve Sovyet Rusya'nın ilgi odağındaydı. Cemal Paşa'nın Afganistan faaliyetlerinden rahatsız olan Rus hükümeti Ermenileri kullanarak hem kendi adını ortaya çıkarmadı, hem de Cemal Paşa'dan kurtuldu. Böylece Afganistan'ın kendi ellerine düşeceğini umuyorlardı.


Cemal Paşa boğazda botla seyahat ederken


Cemal Paşa'nın Ermeni tehcirinde takındığı tutuma gelince; bu, diğer arkadaşlarından çok daha farklıydı. Suriye'de devlet otoritesini yeniden tesis etmeye çalışan Paşa, hükümet otoritesini yüzyıllardır zayıflatan konar göçer ve cahil bedevilere karşı meslek sahibi olan ve yerleşik modern kültüre yatkın Ermenileri kendi mıntıkasında iskân ettirmek suretiyle Suriye'de Osmanlı hakimiyetini idame ettirmek, hatta sağlamlaştırmak fikrindeydi. Yaptığı çalışmalar hep bu yönde olmuştur.
Paşa yetim Ermeni çocuklarına savaş koşulları içinde mümkün olan en iyi muameleyi göstermiş, onların eğitim ve iaşelerine özellikle ihtimam göstermiştir. Üstelik bütün bunlar yapılırken devlet birkaç yüz kilometre güneydeki cephe hattında düşmanla ölüm kalım mücadelesi yapmaktadır.



I.Dünya Savaşı yıllarında Halep’teki Ermeni okulunda eğitilen çocuklar



Cemal Paşa; Halide Edip Hanım ve Ali Münif Bey'le birlikte Ayn Tura girişinde, 1916




Cemal Paşa Şam'daki Ermeni yetimhanesini ziyaretinde, 1917



Halide Edip Adıvar (siyahlı) Ayn Tura Yetimhanesi'ndeki çocuklarla, Beyrut 1917



Halide Edip Hanım Ermeni kızlarıyla



Ayn Tura'daki Ermeni çocuklar beden eğitimi dersinde, 1917