İLK DÖNEM TÜRK TARİH VE MEDENİYETİ

A- Orta Asya'nın Sözlü ve Yazılı Kültür Dönemleri

a- Türkler İ.Ö. 1200-600 yıllarında Altaylar, Minusink Vadisi, Sibirya, Urallar ve Kıpçak bozkırlarında tarih sahnesine çıktılar. Bu dönem Karasuk kültürü olarak adlandırılmıştır. İskit Türkleri etkinlik göstermişlerdir. Türkler çadırlarda kalarak Konar göçer hayvancılık yapmaktadırlar

b- İ.Ö. 600-400 yıllarında Yenisey ve İrtiş ırmakları kıyılarında, Baykal, Balkaş Gölü ve Orhun havzasında görüldüler ve Ötüken'e yerleştiler. Bu döneme proto-Türk kültürü denilmektedir, Kagnılı-Kanglı Türk boyları bu dönemde ön plandadır. Türkü, destan gibi sözlü Türk edebiyatı dışında bu döneme ait Orhun alfabesiyle yazılan, yazılı Türk edebiyatı örnekleri de bulunmuştur.

c- İ.Ö. 400-İ.S. 216 yıllarında Türkler Yenisey, Orhun havzası, Ötüken, Tanrı ve Aladağlar, Abakan, Selenga, Yedisu, Talas, Hazar'ın Kuzey Doğusu, Tula Havzası, Işık Göl, Altay-Pazırık'da hüküm sürdüler. Bu dönemde Çin'in kuzeybatısındaki Kansu ve Ordos bölgesinde yurt tutup yerleştiler. Bu döneme, Taştık veya Hun kültür dönemi denilmektedir. Çin yıllıklarına göre İ.Ö. 318 yılında Hunlar'la Çinli'ler barış antlaşması imzalamıştır. Türk Hakanı Teoman İ.Ö. 220-209 yıllarında Hun Başbuğu olmuş, yerine Oğlu Mete Han geçerek Î.Ö. 209-174 yıllarında Hunlara Hakanlık yapmış. Türk boylarını bir araya getirerek Türk Birliğini kurmuştur.

d- 350-557 yıllarında Akhunlar, Batı Türkistan-Maveraünnehir, Horasan, Afganistan ve Kuzey Hindistanda devlet kurdular. Hakanları Eftal, Toraman Tekin, Kula. Yazılı anıt diktiler.

e- Göktürkler: 552-630: Bumin Kağan bağlı olduğu Moğol Juan Juan devletine başkaldırarak; Kırgız, Oğuz, Tatar ve Uygur Türk boylarının katılımıyla oluşturduğu bir federasyonla tarihteki ilk Türk adını taşıyan, Göktürk Devletini kurdu. 582'de Doğu ve Batı olarak ikiye ayrıldılar. 630'da Çin yönetimine girdiler. 681-744: İlteriş Kutuluk Kağan Çin'den bağımsızlıklarını elde ederek 2. Göktürk Devletini kurdu. Türkler: Kapağan Kağan, Bilge Kağan ve Gültekin döneminde altın devirlerini yaşadılar. Göktürkler, Orhun Vadisine; Orhun Türk Alfabesi ve bazıları Çin alfabesiye yazılmış (732) abide ve balbal diktiler.

f- Tatarlar (630-1552): Tukay ve Almas Kağan, Hazar Denizi Kuzey ve Doğusu. İdil Havzası ve Karadeniz'in kuzeyinde Tatar Devleti'ni kurdu. Tatar Devletini meydana getiren; Karay, Balkar, Peçenek, Kuman, Azeri, Kumuk, Başkurt, Çuvaş ve Tatar Türkleri; Tatar Hanlığı döneminde yerleşik hayata geçtiler.

g- Uygurlar (744-840): Kutluk Bilge Kağan, Doğu Türkistan'da Uygur, Karluk ve Yağma Türk boylarını bir araya getirerek Uygur Devletini kurdu. Yerleşik hayata geçen ilk Türk boyu uygurlardır. Şehirciliği başlatmışlar ve zengin bir Türk Edebiyatı meydana getirmişlerdir.


B- Hunlar

Hun Kelimesi; insan kişi, halk anlamındadır. Kavimler birliği adı olarak kullanılmıştır. Çin kaynaklarına göre İ.Ö. 4. yüzyılda Çin'in kuzeyinde yaşayan göçebe bozkır kavimleri, Çin'e karşı birleşerek; Federe veya Konfederatif tarzda örgütlenmiştir. Hun birliğinin çekirdeğini İskit Türkleri oluşturmuştur. İ.Ö. 220 yılında Hun birliği yönetimi, Mete'nin uruğu Tuku'lara geçmiştir. Hun birliğine katılan halklar. Fin-Ogurlar, Macarlar (Mağyar-Hungar), Moğollar, Tibetliler, bazı yazarlara göre Slav Bulgarları ile Doğu ve Batı Türkistan'da yaşayan diğer Türk Boyları. Çinli'ler, Hunlara ; Hsiungnu, Hou, Hui diyorlardı. Çin şehirlerine yapılan Hun akınlarını durdurabilmek için 2000 km. uzunluğunda set yaptılar. Çin Setti İ.Ö. 214 yılında tamamlandı

Hunlar İ.Ö. 318 yılında Çin ile antlaşma yaptılar. Hunlar İ.S. 48 yılında kuzey ve güney olarak ikiye bölündüler. Sienpiler İ.S. 156 yılında Kuzey Hun Devleti'ne son verdi. Son Güney Hun Devleti de İ.S. 216 yılında Çinlilerce yıkılınca, bağlı halkların bir kısmı, Çin Egemenliğine girmeyip batıya yöneldi ve üç yeni Hun Devleti kuruldu.

a) Hanedanı Moğol olan Batı Hun Devleti (147-156); Hakan Panu

b) Hanedanı Macar olan Avrupa Hun Devleti (375-469): Balkanlar, Tuna havzası. Rua, Muncuk, Oktar ve Attila (434-452).

c) Hanedanı Türk olan Akhun Devleti (350-557): Batı Türkistan ve Afganistan'da kuruldu.Aksuvar, Toraman.