A - Pali Kanon
(m.ö. 350-90) Budist kutsal edebiyatı, aynen Hinduizm’deki gibi ilk dönemlerde sözlü olarak nakledilmiştir. Fakat bu sözlü nakil dönemi çok uzun sürmemiş ve Buda’nın ölümünden kısa bir süre sonra keşişler tarafından onun sözlerinin tespiti ve kayda geçirilmesine yönelik çalışmalar başlatılmıştır. Buna rağmen Budizm’in ilk asırlarından günümüze, bütün halde ulaşan herhangi bir metin yoktur. İlk yazılı metinlere m.ö. II. asırda Kral Asoka döneminde rastlanmaktadır. En eski toplu Budist dinî metinleri ise hikmet yolu (Dharma Chakra Pravattana) adını taşır ve derlenişi tahminen m.s. II. yüzyıldır.
Günümüzde Budist kutsal edebiyatı birçok dil ve lehçede olmasına rağmen Pali dilindeki metinler en sahih metinler sayılır ve bunlara Pali Kanon ismi verilir. Hinayana/Güney Budizmi’ne ait bu metinlerin yanı sıra Mahayana ve Tibet ekolü, kutsal literatü re Pali Kanonda yer alan öğreti ve fikirlerin tefsirini veya gelişmiş biçimlerini içeren başka bazı metinleri de ilâve eder. Pali Kanon ismi, öğretinin m.ö. 247’de Hindistan’dan Sri Lanka’ya nakli sırasında kullanı lan Pali lehçesinden gelir. Pali Kanon için kullanılan diğer bir isim ise Tri-pitaka’dır. Tri-pitaka “üç sepet” mânasına gelir ve sepet, öğretinin nesilden nesile nakli için kullanılan bir araçtır. Bunlar manastır kurallarını ele alan Vinaya Pitaka, Buda’nm vaazlarını içeren Sutta Pitaka ve felsefî açıklamaları ihtiva eden Abhidhamma Pitaka’âır. Bu üç bölümden ilk ikisi, birinci konsil olan Rajagrha Konsili’nde sözlü olarak; üçüncü bölüm ise, ikinci konsil olan Vaisali’de tespit edilmiştir.
a. Vinaya Pitaka (m.ö. 350): Bu metinde keşişlerin uyması gereken manastır hayatına dair kurallar yer alır. Bu yüzden “davranış kuralları koleksiyonu” diye de bilinir. Rahip ve rahibelerin günlük ve dinî hayatta uymaları gereken bütün kuralları içerir. Zira dinin temsilcileri olan bu kişilerin yaşam tarzı Budizm için büyük önem taşır. Bu kuralların özü ise Pratimokşa’âır ve Uposatha (hilâl ve dolunay) günlerinde keşişler tarafından topluca okunan en önemli bölümdür. 227 maddeden oluşan Pratimokşa kuralları, cinsel ilişkiden kaçınma, hırsızlık yapmama, cinayet işlememe veya azmettirmekten kaçınma, insanüstü gücü olduğunu iddia etmeme gibi konuları ele alır. Bu kurallar günü müzde sangha sınıfı için hâlâ geçerliliğini korumaktadır. Vinaya Pitaka’yı oluşturan metinler ve konuları şöyle özetlenebilir:
I. Suttavihhanga: Pratimokşa da denilen manastır yaşamına dair kuralları içerir.
Mahâvibhanga: Keşişlerle ilgili 227 kuralı ihtiva eder.
Bhikhunivibhanga: Keşişelere dair 311 kuralı kapsar.
II. Khandaka: Samgha teşkilâtına ilişkin konulara dair bir eserdir.
Mahavagga: Rahiplik teşkilâtına giriş, inziva hayatı, yeme içme ve giyim kuralları gibi değişik konuları içeren bir eserdir.
Chullavagga: İlk iki konsilde tartışılan konular anlatılır.
III. Parivara: Keşişlik teşkilâtına dair kuralları özetleyen bir risâledir.
b. Sutta Pitaka (m.ö. 300): Sutta “bağ, ip” mânasına gelir ve Budist öğretiyle insanlar ve onların yaşamları arasındaki bağa işaret eder. Suttalar beş ana bölüme ayrılır ve her bir bölüm, kısa kısa sutralardan oluşur. Sutta Pitaka da sadece dört hakikat ve sekiz dilimli yol gibi Budist öğretinin en önemli esasları değil, aynı zamanda Budistler için gerekli diğer birçok özel ve pratik bilgiler de yer alır. Bundan ötürü Budist dinî metinlerinin en önemlisi sayılır. Buda ve takipçilerinin sundukları öğretiler, Buda’nm hayat hikâyesi, onun 547 adet olduğu kabul edilen doğum hikâyeleri suttalarda ele alman başlıca konulardır. Buda’nm ilk vaazı olan "Hikmet Yolu” da (Dharma Chakra Pravattana) bu eserde yer alır ve ahlâk eğitimini ihtiva eden küçük bir risâle gibidir. Hemen hemen bütün Budistler bu bölümü ezbere bilir ve bu vaaz, dindeki önemi bakımından Hz Isâ’nm Zeytindağı vaazına benzetilebilir. Bu grupta yer alan diğer eserler şunlardır:
1. Digha-Niyaka: Buda’nm otuz dört uzun vaazını içerir.
2. Majjhima-Niyaka: Buda’nm orta uzunluktaki yüz elli dört vaazını içerir.
3. Samyutta-Niyaka: Konularına göre düzenlenmiş elli altı vaazı içeren bir eserdir.
4. Anguttra-Niyaka: Konularına göre düzenlenmiş vaazlardan oluşur.
5. Khuddaka-Niyaka: On beş küçük metinden oluşan koleksiyonun adıdır. Bunlar şöyledir:
Khuddaka-Patha: Kısa risâleler toplamıdır.
Dhammapada: Ahlâka dair 423 beyitten oluşan bir eserdir.
Udana: Buda’nın seksen veciz ifadesini ihtiva eder.
Itivuttaka: Yüz on iki kısa özdeyişi içerir.
Sutta-nipata: Yetmiş manzum özdeyişten oluşur.
Jataka: Budanın önceki hayatlarına ait 547 hikâyeyi içerir.
Buddhavamsa: Buda’dan önce yaşadıkları varsayılan yirmi dört Buda’ya ait efsanelerden oluşur.
Theragatha: İki yüz altmış dört keşişin sözlerinden oluşur.
Therigatha:Yüz keşişenin sözlerini kapsar.
Vimanavatthu: Faziletli bir kimsenin semavî varoluşlarının hikâyesidir.
Petavatthu: Aç bir hayalet olarak yeniden doğuşa dair elli bir nesirden oluşur.
Niddesa: Sutta-nipata üzerine bir yorumdur.
Patisambhidamagga: Budist öğretiye ait bir yorumdur.
Apadâna: Keşiş ve keşişelerin mevcut ve önceki hayatlarına dair manzum hikâyelerden oluşur.
Cariyapitaka: Bodhisattvalarm faziletlerine dair hikâyeleri içerir.
c. Ahhidhamma Pitaka: Budizm’in, dört temel ger çeklik, sekiz dilimli yol ve anatman gibi temel öğretilerine dair felsefi açıklamalar ve yorumları içerir. Yedi alt bölümden oluşan Ahhidhamma Pitaka’da mantıksal ve psikolojik analizler de göze çarpar. Ayrıca öğretiye analitik ve sistematik yaklaşması açısından “üst dharma/ yüksek din” olarak da adlandırılır. Suttalarda temas edilen konular burada daha ayrıntılı açıklanır. Abhidhamma Pitaka’yı oluşturan eserler ve konuları şöyledir:
ı . Dhammasamgani: Milâttan önce 350 yıllarında kompoze edildiği tahmin edilen ve ahlâk kurallarının psikolojik analizlerini içeren bir risâledir.
2. Kathavatthu: Milâttan önce 247 yılında kompoze edildiği düşünülen ve dönemin Budist mezhepleri arasındaki doktrinel tartışmalara yer veren bir eserdir.
3. Vibhanga: Farklı öğretilerin analizine yer veren bir risâledir.
4. Dhatukatha: Budist öğretiyi tasnife çalışan bir eserdir.
5. Puggalapannatti: İnsanları özelliklerine göre sı nıflamaya çalışan bir eserdir.
6. Yamaka: Temel Budist doktrinlere ait soruları ve cevapları içeren bir eserdir.
7. Patthanapakarana: Budist nedensellik öğretisini yirmi dört grup halinde tahlil eden bir eserdir.
Yukarıda ele alman kutsal yazılar dışında diğer önemli bir metin, yine Pali dilinde kayda geçirilmiş olan Milindapanha (Kral Milinda’nm soruları) isimli eserdir. Milinda, Büyük İskender’in Hindistan’a atadığı validir. Bu metin, Milinda ile keşiş Nagasena arasında geçen Budizm’e dair entelektüel tartışmaları içerir. Milinda, keşiş Nagasena’dan kendisinin sorularına cevap vermesini, Budist öğretiyi açıklamasını ve kendisiyle tartışmasını talep eder. Nagasena onun bu isteğini, karşısına kral olarak değil, sadece araştırmacı veya entelektüel kimliğiyle oturması şartıyla yerine getirece ğini bildirir. Milinda bunu kabul eder ve Budist düşünce sisteminde rastladığı seksen iki ikilemin ve akima takılan diğer felsefî sorunların cevabım ister. Budist teolojisi açısından büyiık önemi haiz bu eser, diyalog tarzında kompoze edilmiştir.
DOĞU DİNLERİAli İhsan Yitik