Büyük Hun Devleti (Asya Hun Devleti) :
Hunlar hakkında ilk bilgi MÖ.318 yılında Çinlilerle –Türkler arasında yapılan antlaşmadan bahseder.(Çin belgesi) MÖ.3.yy.da Hunlar Çinliler için korkutucu bir güç haline gelmişler, Çin’e çok sayıda akınlara başlamışlardır.
- Çinliler Türk akınlarını durdurabilmek için ünlü Çin Seddini yapmışlardır.(MÖ.214’te) (Uzunluğu 2250 km. yüksekliği 6 metre, sur üzeri yol genişliği 4m. 100 metre aralıklarda kule) Hunlar bu dönemde Orhun-Selenga Irmakları ve Ötüken merkez olarak güneyde Sarı Irmak’a kadar egemen olmuşlardır.
- Bilinen ilk hükümdarları “ Tuman ( Teoman)” dır. Teoman dağınık Hun boylarını “Ötüken” merkezli toplamayı başardı. Teoman Çinlilerin iç karışıklarından yararlanarak Çin’e akınlar düzenlemiş kuzey sınırındaki otlakları ele geçirmiştir.
- Hunlar’ın en güçlü dönemleri babası Teoman’ı yenerek tahta çıkan Mete dönemidir.( MÖ.209 – MÖ.174)
Mete doğu komşusu Moğol asıllı Tung-Hu ları yenilgiye uğratmıştır. (Kendisinden atı ve himayesindeki kadınlardan birisi istenmiş, bu istekleri yerine getirmiş ancak toprak isteklerini “Toprağın milletin malı olduğu” nu söyleyerek vermeyi reddetmiştir.)
Çin üzerine yaptığı seferle Çinlileri yenilgiye uğratmış, onları vergiye bağlamış ve Çinli bir prensesle evlenmiştir.Mete Çin’in dışarıdan yönetilemeyeceğini ve Çin’e yerleşilemeyeceğini ( Kültür erimesini önlemek) görmüş ve Çin’le anlaşmayı uygun görmüştür.
,Kansu bölgesinde oturan Yüeçileri, Isık Göl kıyısındaki “Vusunlar” ı , Tarım Havzası’ndaki yirmialtı şehir devletini Hunlar’a bağlamış; doğuda Mançurya’dan - batıda Isık Göl’e, kuzeyde Sibirya içlerinden , güneyde Çin seddi ve Tibet’e kadar uzanan bir İmparatorluk kurmuştur.
- Mete’nin İpek yolu’nu ele geçirmesi,Hunlar için büyük bir ekonomik güç oluşturmuştur.
- Mete’nin Yönetim ve Askerlik alanında yaptığı düzenlemeler diğer Türk Devletleri üzerinde de etkili olmuştur.
Mete’den sonra tahta çıkan hükümdarlar zamanında Çin, İpek yolu’nu ele geçirme mücadelesi yapmış ( Ekonomik güç), çeşitli politikalarla Türkler’i içten bölerek zayıflatmıştır. MÖ.44 ‘te Hunlar doğu ve batı olarak ikiye ayrılmışlardır. ( Çi-çi ,Çin desteği alarak tahta çıkan kardeşi Hohan-ye ‘nin hükümdarlığını kabul etmemiş, batı’da hükümdarlığını ilan etmiştir.) Batı Hunlarına Çinliler son verdi.( Çi-çi’nin kendileri için tehlikeli bir güç olacağını düşündüklerinden) Zamanla güçlenen Doğu Hunları Çin politikaları sonucu Kuzey ve Güney Hunları Olarak ikiye ayrıldı. (MS.48) Kuzey Hunları Siyen-pi ‘ lerin saldırıları sonucu yıkıldılar. Çin seddi içine kadar çekilmiş olan Güney Hunları ise zamanla Çin kültürü içinde eridi.