Göktürkler

BİRİNCİ GÖKTÜRK DEVLETİ (552-630)

GÖKTÜRKLERİN ( I.VE II.) ÖNEMLERİ :

•           Tarihte ilk defa Türk adıyla kurulan devlet, Göktürk Devleti’dir.
•           Orhun Anıtlarını dikerek (II.Göktürk zamanında) Türk tarihi ve Türk edebiyatının ilk yazılı kaynaklarını oluşturmuşlardır.
•           Milliyetçilik duygusu, Fransız ihtilalinden 1000 yıl önce Göktürkler döneminde en yüksek seviyede yaşanmıştır.

       Çin kaynaklarına göre, kökeni Asya Hunlarına dayanan Göktürklerin ilk zamanları hakkında çeşitli efsaneler vardır. Göktürklerin hükümdar ailesi olan Aşina soyunun bir kurttan türediği yolundaki efsanenin benzerlerine Asya Hunlarında da rastlanması, onların, adı geçen devletin soyundan geldiği inancını güçlendirmektedir.

      Çin kaynaklarından : "Türkler komşu bir hükümdar tarafından yenilmişler ve on yaşındaki bir erkek çocuk dışında hepsi de öldürülmüşlerdi. Çocuğu dişi bir kurt kurtardı ve bir mağara içindeki 100 kilometre uzunluğunda olan ovaya getirdi. Büyüyen çocuğun, kurttan on oğlu dünyaya geldi Çocuklar dışarıdan kendilerine birer eş buldular. Bunların da çocukları oldu. Bunun arkasından her biri bir soy adı aldı; Aşina da bunlardan biri idi. Birçok nesil geçtikten sonra onlar mağaradan çıktılar ve Kişan ( Altay) Dağları'nın güneyinde yerleştiler; burada juan-juanlar ( Avarlar) için demirden aletler yapmaya başladılar."

        Merkezleri : Ötüken
        Kurucusu :  Bumin Han

       Asıl merkezleri, Orta Tiyanşan (Tanrıdağları) bölgesiyle Isık gölü çevresi olan Göktürkler, 545 yıllarında  Tabgaçların yardımıyla Avarlara isyan ettiler.
 Bumin Han idaresinde, eski Hun başkenti Ötüken merkez olmak üzere I. Göktürk Devleti'ni kurdular (552)
        Kuruluştan itibaren devlet, doğu ve batı olmak üzere iki koldan yönetilmiştir. Batı kanadını kardeşi İstemi'ye yabgu unvanıyla birlikte veren Bumin Han,doğu kanadını idare ediyor ve bu kanadın üstünlüğü dolayısıyla devletin  gerçek hükümdarı oluyordu.  Bumin Han, devletin kurulduğu 552 yılında öldü.

Mu-kan Kağan (553-572) : 

Mu-kan Devri, devletin en parlak dönemidir.
Mukan ilk olarak Avarları batıya doğru göçe zorladı.Bundan sonra doğuda Kitanları ve kuzeyde bulunan Kırgızları  hakimiyeti altına aldı.
Öte yandan Çin'i baskı altında tutarak amcası İstemi'nin batıdaki faaliyetlerine yardımcı oldu.

İstemi Yabgu'nun Faaliyetleri: Devletin batı kanadını idare eden İstemi, kısa sürede Altayların batısını, Isık gölü ve Tanrı dağlarına kadar egemenlik altına aldı.
Batı yönündeki faaliyetleri, onun Bizans ve Sasanî Devletleriyle siyasî ve askerî ilişkilere girmesine yol açtı.
İstemi Yabgu, îpek Yolu'nu ellerinde tutan Akhunlara karşı Sasanî Devleti'yle iş birliği yaptı.
Bu ittifak sonucu Akhun Devleti yıkıldı. Toprakları iki devlet arasında paylaşıldı,

İstemi Yabgu, Sasanîlere karşı Bizans la anlaşmayı denedi. 568 yılında Bizans'a bir heyet gönderdi.
* Orta Asya'dan Doğu Roma'ya giden ilk resmî heyettir.
Bizans, ipek meselesiyle ilgilenmekte, bu ticaretteki Sasanî aracılığından kurtulmak istemekteydi. Bu maksatla, imparator II. Justinos da Göktürklerle anlaşma yapmak üzere bir heyeti îstemi'ye gönderdi .
İstemi Yabgu'nun Bizans'la iş birliği yaparak Sasanilerin ipek Yolu'nu açmalarını sağlamak şeklindeki planı başarılı oldu.
Bizans-Sasani mücadelesi başlarken, Göktürkler de hakimiyetlerini Harezm, Buhara, Taşkent gibi merkezlere doğru yaymışlardır.

* Göktürk- Bizans işbirliğinin Sasanileri zayıflatması, Hz. Ömer Devrinde İslam Ordularının Sasanileri yenmesini ve İran'ı ele geçirmesini kolaylaştırmıştır.

Göktürk Devleti'nin İkiye Ayrılması ve Yıkılışı :

     İstemi Yabgu'nun yerine geçen oğlu Tardu, babası gibi hükümdarlık özelliklerine sahip, güçlü bir kişiydi. Ancak devletin başına geçmek istemesi, iç karışıklıklara yol açtı. Çinliler bu durumdan faydalanarak, Göktürklerin iç işlerine karıştılar. Böylece, Çin'in siyasî faaliyetleri sonucu Göktürk Devleti doğu ve batı olarak  ikiye ayrıldı (582). Doğu Göktürklerin basında İşbara, Batı Göktürklerin başında Tardu bulunuyordu.
 Doğu Göktürkleri bir süre sonra Çin hakimiyetine girdi (630).
 Batı Göktürkler! ise 659 yılında tamamen Çin'e katıldı. Böylece Göktürkler elli yıl boyunca bir fetret devri yaşadılar.

İKİNCİ GÖKTÜRK (KUTLUK) DEVLETİ (681-744)

       Göktürkler bir süre "fetret devri" yaşadılar. Ancak bu devrede bile bağımsızlık mücadelesine giriştiler.
Bu mücadelelerden biri 639 yılında gerçekleşen Kür-şad ihtilalidir. Göktürk ailesinden Kür-şad'ın 39 arkadaşı ile birlikte Çin imparatorunu ele geçirmek üzere tasarladığı plan başarısızlıkla sonuçlanmış, Kür -şad ve arkadaşları yakalanarak öldürülmüşlerdir.

Göktürkler bir süre sonra Aşına soyundan gelen "Kutluk" başkanlığında birleşerek bir kez daha bağımsızlık mücadelesine girişmişlerdir.* Kutluk'un etrafında toplanan Türkler arasında, Göktürklerin ünlü bir devlet adamı ve  kumandanı olarak tarihe geçecek olan Tonyukuk da bulunmaktaydı.
Kutluk'un ilk hedefi, o zamana kadar kurulan Türk devletlerinin merkezi olan Ötüken'i ele geçirmekti. *Bu amaç için Oğuzlarla mücadele etmek zorunda kalmıştır.

Kutluk, 681'de Ötüken'e hakim olarak devletin temellerini attı ve "İlteriş" ( devleti derleyen,toparlayan) ünvanı aldı.
 İlteriş Kağan'ın en önemli hedefi Çin'di. Bu nedenle Çin'e kırk altı başarılı sefer düzenledi.

İlteriş'in 692 yılında ölümü üzerine yerine kardeşi Kapgan geçti.
Kapgan Kağan'ın hedefi Çin'i baskı altında tutmak ve Çin'de yaşayan Türkleri Ötüken'e çekmekti.

Not : Sert politika izlemesi Türgiş,Karluk ve Oğuzların ayaklanmalarına yol açmıştır.

Kapgandan sonra İlteriş'in oğlu Bilge hükümdar olmuş ve devleti kardeşi Kültiginle beraber yönetmiştir.
Devletin kuruluşunda önemli katkısı olan Tonyukuk vezirliğe getirilmiştir.
* Tonyukuk Türk tarihinin en başarılı devlet adamlarından ve komutanlarından biridir.
Bilge-Kültigin-Tonyukuk üçlüsünün başarılı yönetimleri ile Göktürkler güçlendilerse de, Tonyukuk'un 725 'te, Kültigin'in 731de, Bilge Kağan'ın 734 te ölümleri üzerine iç karışıklıklar ortaya çıktı.
Basmiller, Karluklar ve Uygurlar birleşerek II.Göktürk ( Kutluk ) devletine son verdiler.