Bu 12 ana madde Osmanlı Devleti’nin tanımı (1-7), Osmanlı vatandaşlarının genel hukuku (8-26), Hükümet ve (27-38); Memurlar (39-41), Meclis-i Umumî (42-59), Heyet-i Âyan (60-64), Heyet-i Mebusan (65-80), Yargı (81-91), Divan-ı Âli (92-95), Maliye (96-107), Vilayetler (108-112) ve diğer (113-119) kısımlarından oluşmuştu.
Bu maddeler çerçevesinde oluşan Osmanlı anayasal düzen şu şekilde özetlenebilir:
-Devlet bir bütündür (Madde 1).
-Devletin başkenti İstanbul’dur (Madde 2).
-Saltanat ve hilafet Osmanoğulları'nın en büyük erkek evladına aittir (Madde 3).
-İslam halifesi olan padişah bütün Osmanlı vatandaşlarının hükümdarıdır (Madde 4).
-Padişah kutsal ve sorumsuzdur (Madde 5).
-Vekillerin tayin ve azli, yabancı devletlerle sözleşme yapılması, savaş ve barış ilanı,
hutbelerde isminin okunması, kara ve deniz kuvvetlerinin kumandası, Meclis-i Umumi’nin
toplanması ve tatili, Heyet-i Mebusan’ın feshi Padişahın mutlak haklarındandır (Madde 7).
- Devletin resmi dini İslam’dır (Madde 11).
- Basın, kanun dairesinde serbesttir (Madde 12);
-Genel adabı ve asayişi ihlal etmemek şartıyla diğer din mensuplarının dinî ve vicdanî
özgürlükleri ile mezhep imtiyazları tanınmıştır (Madde 13).
-Herkesin eğitim ve öğretim hakkı vardır (Madde 15);
- Osmanlı toplumunun bir parçasını oluşturan Gayrimüslimler kendi inançları
doğrultusunda eğitim yapabilirler (Madde 16);
-Osmanlı tebaasının mülkiyet dokunulmazlığı hakları vardır (Madde 14, 21, 22);
-Hiç kimse kanunda öngörülenden başka bir mahkemede yargılanamaz (Madde 23);
- Müsadere, angarya ve işkence yasaktır (Madde 24, 26).
- Sadrazam ve Şeyhülislam bizzat padişah tarafından belirlenerek tayin edilir, diğer
vekiller Sadrazam tarafından belirlenip Padişah tarafından onaylanır (Madde 27);
- Vekiller görevleriyle ilgili faaliyetlerinden sorumludur. Görevleriyle ilgili olarak
yüce divana gitmelerine Heyet-i Mebusan karar verir (Madde 30, 31, 33);
-Vekillerle Heyet-i Mebusan arasında bir anlaşmazlık çıktığında vekilin değiştirilmesi
veya Heyet-i Mebusan'ın feshi padişahın yetkisindedir (Madde 35);
- Gecikmesinde sakınca bulunan hallerde muvakkat (geçici) kanun çıkarılabilirdi (Madde 36).
- Meclis-i Umumi, Heyet-i Mebusan ve Heyet-i Âyan olmak üzere iki meclisten oluşur (Madde 42);
- Meclis her yıl Ekim ayı başında toplanır ve Mart başında faaliyetlerine son verir,
Padişah gerek görürse meclisi vaktinden önce toplantıya çağırır (Madde 43, 44).
-Meclis-i Umumi üyeleri düşünce ve beyanlarında özgürdürler; gerek meclisteki konuşmaları gerekse genel olarak açıkladığı görüşleri için haklarında soruşturma açılamaz (Madde 47);
-Üyelerin vatana ihanet, Kanun-ı Esasi'yi değiştirme ve irtikapla suçlanmaları durumunda üyeliklerinin düşmesine üçte iki çoğunlukla karar verilir, haklarında kesinleşmiş mahkumiyet kararı olanların üyeliği düşer (Madde 48);
-Kanun teklifi Heyet-i Vükela’ya aittir; Heyet-i Âyan ve Heyet-i Mebusan Padişahtan izin alarak kendi görevleri dâhilindeki kanun tekliflerini Şura-yı Devlet’e iletirler. Burada hazırlanan kanun tasarıları her iki mecliste kabul edilir ve Padişah tarafından onaylanırsa kanunlaşır (Madde 53, 54).
-Meclis-i Âyan'ın üyeleri Meclis-i Mebusan üyelerinin üçte birini geçmemek üzere Padişahça belirlenir (Madde 60);
-Heyet-i Âyan, Meclis-i Mebusan'dan geçen kanun tasarılarını kabul veya reddeder yahut değişiklik yapılması için geri gönderir (Madde 64);
- Her 50 bin erkek nüfus için bir milletvekili seçilir (Madde 65).
-Heyet-i Mebusan Padişahın iradesiyle feshedildiği takdirde altı ay içinde yeni bir seçim yapılır (Madde 73); Meclis başkanını, ikinci ve üçüncü başkanları üç misli aday arasından Padişah seçer (Madde 77).
-Hâkimler azledilmezler (Madde 81); Yargılama alenîdir ve mahkemeler yetki ve
sorumluluk alanına giren davaları kabulden kaçınamazlar (Madde 82, 84, 86);
Her ne ad altında olursa olsun olağan üstü yetkili mahkemeler kurulamaz (Madde 89);
Vekillerin, Mahkeme-i Temyiz başkan ve üyelerinin, Padişahın hakları aleyhinde harekete geçenlerle
devleti tehlikeye düşürenlerin yargılanmaları 30 üyeden oluşan Yüce Divan’da yapılır (Madde 92).
-Malî yükümlülükler ancak kanunla konulabilir (Madde 96);
-Özel bir kanunla izin verilmedikçe bütçe dışında harcama yapılamaz (Madde 100,101).
- Ülkenin herhangi bir yerinde ihtilal çıkacağını gösteren emarelerin ortaya çıkması
durumunda hükümetin o bölgeye has olmak üzere sıkıyönetim ilan hakkı vardır, hükümetin
emniyetini ihlal ettikleri kolluk kuvvetlerinin araştırmalarıyla sabit olanlar padişah tarafından
ülkeden uzaklaştırılabilir (Madde 113).
- Kanun-ı Esasi'nin hiçbir maddesi hiçbir bahane ile askıya alınamaz (Madde 115);
- Kanun-ı Esasi hükümleri her iki meclisin ayrı ayrı vereceği üçte iki çoğunluk ve Padişahın onayıyla değiştirilebilir (Madde 116).
Prof. Dr. ALİ FUAT ÖRENÇ