OSMANLILARDA DURAKLAMA DÖNEMİ
( 1579 - 1699 )
Osmanlı Tarihinde Sokollu Mehmet Paşa'nın öldürülmesiyle başlayan ( 1579 ) ve Karlofça Antlaşmasına kadar süren döneme ( 1699 ) Duraklama dönemi denilir.
DURAKLAMANIN NEDENLERİ
A- İç Nedenler :
1- Merkezi Yönetimdeki Bozulmalar : Osmanlı İmparatorluğu Mutlakiyetle yönetildiğinden padişah'ın kişilikleri ülke yönetimini etkilemiştir.
Bu dönemde, çocuk yaşta kişilerin ve Ruh sağlığı yerinde olmayan kişilerin Padişah olması yönetimi olumsuz yönde etkilemiştir. Bak : Ek II.Selim Ordunun başında sefere çıkmayan ilk padişahtır. III.Mehmet sancaklarda valilik yapan son padişahtır. Bu dönemde başta bulunan padişahlar şunlardır :
III.Murat ( 1579 - 1595 ) IV.Murat ( 1623 - 1640 )
III.Mehmet ( 1595 - 1603 ) I.İbrahim ( 1640 - 1648 )
I.Ahmet ( 1603 - 1617 ) IV.Mehmet ( 1648 - 1687 )
I.Mustafa ( 1617 - 1618 ) II.Süleyman ( 1687 - 1691 )
II.Osman ( 1618 - 1622 ) II.Ahmet ( 1691 - 1695 )
I.Mustafa ( 1622 - 1623 ) ( İkinci defa ) II.Mustafa ( 1695 - 1703 )
I.Ahmet zamanında Fatihten beri gelen Veraset kanunlarında değişiklik yapıldı.Ekber ve Erşed ( En yaşlı ve En akıllı) kuralı getirildi. Böylece veraset sistemi kesinliğe kavuşturuldu. I.Ahmet zamanında şehzadelerin sancaklara çıkma usulüne son verildi. * Bunun sonucunda ; Padişahlar yönetim deneyimi kazanamadılar, Şehzadeler sarayda kafes denilen bölümlerde yaşamaya başladılar,ruh sağlıkları bozuldu, saray yönetiminde kadınlar etkili olmaya başladılar.EK : Padİşahların Kİşİlİklerİnden Kaynaklanan Sorunlar
III. murat ( 1574 - 1579 ) : Babasının ölümü üzerine ( II.Selim ), Manisa Sancakbeyliğinden gelerek padişah olmuş, o gün beş erkek kardeşini boğdurmuştur. Döneminde sarayın devlet işlerine karışmaya başlamasıyla , yönetim bozulmaya başlamıştır. Sokollu Mehmet Paşanın bu durumu engellemeye çalışması üzerine saray tarafından öldürtüldüğü zannedilmektedir. Padişahın annesi Nurbanu Sultan ve eşlerinden Safiye Sultan arasındaki rekabet, devlet işlerine karışılmasına yol açmıştır. Kadın ve eğlence dolu yaşamı sinirlerinin bozulmasına ve zaman zaman çok sert karaktere sahip olmasına yol açmıştır. Saltanatının ilk dönemlerinde Cuma namazlarına giderek halkın arasına girmiş, ancak zamanla saraya kapanmıştır.
III. MEHMET ( 1595 - 1603 ) : III. Murat'ın büyük oğlu olup, Manisa Sancakbeyliğinden tahta çıkmıştır. Sancaktan tahta çıkan son şehzadedir. Annesi Safiye Sultan ' ın etkisinde fazlasıyla kalmıştır. Kuşkulu olması, 19 kardeşi ve son zamanlarında oğlu Mahmut'u öldürtmesine yol açmıştır.
I. AHMED ( 1603 - 1617 ) : Sancağa çıkmadan padişah olan ilk kişidir. 14 yaşında padişah olmuştur. Çocuk yaşta padişah olmasından dolayı, olayları ciddi olarak kavrayabilecek ve karar verebilecek durumda değildir. Bu nedenle çevresinin etkisinde kalmıştır.
I. MUSTAFA ( 1617 - 1618 ; 1622 - 1623 ) : Fatih döneminden itibaren uygulanan kardeş ve yeğen katliamından kurtarılmış ilk Osmanlı şehzadesidir. İlk defa tahtın babadan oğula geçmesi kuralı uygulanmamıştır. ( I.Ahmed önceleri küçük ve çocuğu olmadığı için, kardeşi Mustafa öldürülmekten kurtarılmış, çocuğu olduktan sonra da , hastadır zararı olmaz gerekçesiyle öldürülmesi engellenmiştir.) Akıl hastasıydı. Başlangıçta hastalığının kafes hayatından kaynaklandığı zannedilmiş, ancak bütün tedavilere rağmen iyileştirilememiştir.Vakitli - vakitsiz sokağa çıkıp para dağıtmak, Divan toplantısı sırasında gidip vezirlerin başını açması gibi davranışları saklanamaz duruma gelince tahttan indirilmiş, II. Osman'ın öldürülmesinden sonra ikinci defa tahta çıkarıldıysa da, sokaklarda halka, denizdeki balıklara, havadaki kuşlara para dağıtmaya devam etmiştir.
II. OSMAN ( 1618 - 1622 ) : 14 yaşında padişah olmuş, 18 yaşında öldürülmüştür. Genellikle hakkında olumlu düşünülmekle birlikte , çevresinin etkisinde kalması, tecrübesizliği, aceleciliği sonunu hazırlamıştır.
IV. MURAT ( 1623 - 1640 ) : 12 yaşında padişah olmuştur.Annesi Kösem Sultan ve Kızlar ağası devlet yönetiminde etkili olmuşlardır. Çok korkulu ve sıkıntılı günler geçirdikten sonra 1632' de devlet yönetimine korkunç bir despot olarak el koymuştur. İmparatorluğu zorbalardan temizlemek için çok kanlı bir yol izlemiştir. İran seferine çıkarken Anadolu'da binlerce kişiyi , Üç kardeşini öldürtmüştür. Bazı geceler kendini bilmeyecek kadar İçkiye düşkünlüğü ile bilinmektedir.
İBRAHİM ( DELİ ) ( 1640 -1648 ) : Kafes hayatı ve IV. Murat' ın sert yönetimi ile kardeşlerinin öldürülmesi ruhsal yapısını bozmuştur. Annesi Kösem Sultan sayesinde, ölümden kurtarılmıştı. Ağabeyi IV. Murat öldüğünde, ona ölüm haberini getirenlere inanmamış " Siz bana hile yapıyorsunuz, bana taht ve saltanat gerekmez, karındaşım sağ olsun, benden ne istiyorsunuz? " diyerek yıllardır yaşadığı kafesten dışarı çıkmamıştır. Annesinin ısrarı ile de dışarı çıkmayınca zorla IV. Murat' ın ölüsünün başına götürmüşler, uzun uzun seyrettikten ve dışarı çıkacakken tekrar dönüp bakarak öldüğüne inandıktan sonra tahta çıkmıştır. Çevresinin etkisinde kalmış, IV.Murat'ın sertlikle kurduğu devlet otoritesi dengesiz yönetimiyle yeniden bozulmuştur. Tahttan indirilerek öldürülmüştür.
IV. MEHMED ( 1648 - 1687 ) : 7 yaşında tahta çıkmıştır. Büyükannesi Kösem Sultan, annesi Turhan Sultan ve Köprülüler devlet yönetiminde etkili olmuşlardır. Hastalık derecesinde Av düşkünü olması , tahttan indirilmesine neden olmuştur.
II. SÜLEYMAN ( 1687 - 1691 ) : Bütün çocukluğu ve gençliği kafes hayatı içinde, öldürülme korkusuyla geçmiştir. Kırk yıla yakın hapis hayatı yaşaması, korkak bir kişiliğe sahip olmasına yol açmıştır. Tahta çıkması için kendisine gelenlere " Öldürülmemiz emr olundu ise söyle, iki rekat namaz kılayım ondan sonra emri yerine getir, çocukluğumdan beri, kırk yıldır hapis çekerim ; her gün öldürülmektense bir gün evvel ölmek yeğdir, bir can için ne bu çektiğimiz korku " diyerek ağlamıştır.
II. AHMED ( 1691 - 1695 ) : Kırk üç yıllık bir kafes hayatından sonra tahta çıkmıştır. Silik bir kişiliğe sahiptir.
II. MUSTAFA ( 1695 - 1703 ) : Sekiz yıllık bir kafes hayatından sonra tahta çıkmıştır. Babasının ( IV.Mehmed ) padişahlığı sırasında iyi eğitilmiştir. XVII. yy. ın en iyi öğretim görmüş, Osmanlı Padişahıdır. Tahta çıktığında heyecanlı ve dinamiktir. Ancak zamanla hocası Feyzullah Efendi'nin etkisinde kalmış, hocasının zulmüne ve bütün görevlerin hocasının yakınlarına verilmesine dayanamayanların çıkardığı bir ayaklanma sonucu tahtını yitirmiştir.
Ek Kaynak : DEMİR Aydoğan , Ege Ünv. Sosyal Bilimler Fakültesi Tarih Bölümü , Osmanlı İmparatorluğunda Kurumların Bozulması, Bornova - 1981
Değerlendirme :
Yaklaşık 150 yıllık bir dönem içinde ( II.Selimden itibaren ) , devleti yöneten on iki padişahtan sadece IV. Murat, devletine çeki düzen vermeye çalışmıştır. Köprülüler de ıslahatlar yapmaya çalışmışlar, ancak devleti çöküşten kurtaramamışlardır.
Kafes hayatı, şehzadelerin dış dünyayla olan bağlantılarını kesmiş, doğru dürüst eğitim görememelerine, gelişmeleri izleyememelerine,yönetim tecrübesi kazanamamalarına ; öldürülme korkusu, ruh sağlıklarının bozulmasına yol açmıştır. Saray dinamizmini kaybetmiştir.
2- İmparatorluğun Karakteri :
Osmanlı İmparatorluğu üç kıta üzerinde değişik din,mezhep,uluslardan oluşuyordu.Merkezi otoritenin zayıflamasıyla dağılma eğilimleri ortaya çıkmaya başladı.
3- Askeri Yapıdaki Bozulmalar :
III.Murat zamanında Kanunlara aykırı olarak, Yeniçeri Ocağına Askerlikle ilgisi olmayan kişiler alınmaya başladı. Yeniçeri Ocağında başlayan bu bozulma, zamanla diğer kapıkulu ocaklarına da yansımıştır. * "Ocak devlet içindir " anlayışı yerine " Devlet Ocak içindir " anlayışı ortaya çıktı.Böylece devlet güçlü bir dayanağını yitirmiş, ilerleme engellenmiş, yenilgi ve isyanlar artmıştır. Tımar dağıtımlarındaki adaletsizlik ve haksızlıklar sonucu Tımarlı Sipahi ordusu da bozulmaya başlamıştır. Donanma da ihmal edilmeye başlanmış, denizcilikle ilgisi olmayan kişiler Kaptan-ı Deryalığa getirilmiştir.4. Maliye'nin Bozulması :
XVII.yy.da savaşların uzun sürmesi ve çoğunun yenilgiyle sonuçlanması ganimet gelirlerinin azalmasına,yeni masraflara yol açmıştır. Sık padişah değişiklikleri nedeniyle, Padişahların tahta çıkışında dağıtılan Cülus bahşişi hazineyi zarara uğratmıştır. Uluslararası Ticaret yollarının değişmesi , ve kapitülasyonlar nedeniyle ticaret,gümrük gelirleri azalmıştır. Coğrafi keşifler sonucu Avrupa'ya akan bol miktarda Altın ve Gümüş Osmanlı İmparatorluğunu olumsuz yönde etkilemiştir.Osmanlı para birimi Akçe nin ( Gümüşten kesilirdi ) değeri düşmüştür. Mali sıkıntının aşılması için ayarı düşük para çıkarılması, isyanların çıkmasına yol açtı. Tımarlı ordusunun sayısı azalınca ,açığı kapatmak için Kapıkulu ordusunun sayısı artırılmıştır. Bunlar maaşlı olduğu için hazinenin yükü artmıştır. 5- İlmiyye nin Bozulması :
İlmiyye sınıfının bozulmasıyla onların denetiminde olan adalet, eğitim,belediye işleri de bozulmuştur. Medreselerde "Beşik Uleması" denilen çocuk yaşta Müderrisler görülmeye başlandı. Kadılar rüşvet almaya başladılar. Medreseler giderek sadece dini bilmlerin okutulduğu kurumlara dönüştü.Bu durum Bilim ve Teknik alandaki gelişmelerden uzak kalınmasına yol açtı. 6- Toplum yapısının bozulması :
Devletin paraya ihtiyacının artmasıyla, Tımarlar İltizam'a verilmeye başladı.( Toprağın peşin para karşılığı kiralanması ) Mültezimler ( İltizamı alan kişi ) vergi toplayabilmek için yöredeki güçlü ailelerle işbirliği yapmaya başladılar. XVII.yy.boyunca Anadolu'da Celali isyanları görülmeye başlandı.Bu durum yerleşik hayatı çekilmez hale getirmiş,tarım ve hayvancılık gerilemiştir. Ağır vergiler köylünün toprağını terketmesine neden oldu. ( Çiftbozan ) B- Dış Nedenler :
1- İmparatorluğun Doğal Sınırlara Ulaşması
2- Avrupa'da güçlü Merkezi Krallıklara komşu olunması
3- Avrupalıların Osmanlılara karşı birleşmesi
4- Avrupanın Coğrafi keşiflerle zenginleşip, Rönesans ve Reform hareketleriyle Bilim ve Teknik alanında ilerlemesi
XVII.YY.DA ÇIKAN İÇ İSYANLAR
Bu yüzyılda çıkan iç isyanları üç gurupta topluyoruz :
A- İstanbul İsyanları ( Merkezi İsyanlar ) :
Yeniçeriler ve Kapıkulu sipahileri tarafından çıkarılmıştır. * Askeri niteliklidir. İsyanlar genelde devlet yöneticilerini değiştirme amacıyla çıkarılmıştır. İsyanların arkasında devlet yönetimini ele geçirmek isteyen zümrelerin mücadeleleri vardır. Yeniçerilerin çıkardığı İsyanların Tarihçesi :
Fatih devrinde Buçuktepe isyanı, Cülus bahşişi nedeniyle III.Murat döneminde ayarı bozuk para nedeniyle isyan etmeleri ( Defterdarın kafasını istediler ) II.Osman ( Genç Osman ) 'a karşı isyan ve öldürdüler.Yeniçeri ocağını kaldırmayı düşündüğü için.*Yeniçerilerin ilk öldürdükleri Osmanlı Padişahı IV.Murat'a karşı iki defa isyan.Bunlardan birinde sadrazam Hafız Ahmet Paşa öldürüldü. IV.Mehmet ( Avcı Mehmet ) zamanında bozuklukların nedeni olarak gördükleri 30 kadar devlet yöneticisini SultanAhmet Meydanında öldürdüler ( Vaka-i Vakvakiye-Çınar Vak'ası )B- Celali İsyanları :
Yavuz Sultan Selim döneminde Bozok'lu Celal adında birisi isyan etmiştir.Bundan dolayı Anadolu'da çıkan halk isyanlarına Celali İsyanları denilmiştir.
Nedenleri :
Avusturya ve İran ile yapılan savaşların uzaması Ağır vergilerden dolayı köylünün toprağını bırakıp "Çiftbozan" olması.* Köylünün toprağını terketmesini önlemek için devlet " Çiftbozan Vergisi " çıkarmıştır. Eyaletlerde yöneticilerin iyi yönetim gösterememeleri Ekonomik durumun kötüleşmesi,para ayarının bozulması Tımar sisteminin bozulması Adaletsizlik ortaya çıkması.Kadı'ların ve yardımcısı Naip'lerin Rüşvet karşılığı iş görmeleri Devşirme Osmanlı yöneticilerinin halkı tam olarak anlayamaması Mültezimlerin ( İltizam alanlar ) halkı soyması Nüfus artışı ve işsiz sayısının çoğalması. Anadolu'da çıkan halk ayaklanmaları ; Karayazıcı Abdülhalim, Deli Hasan, Canbolatoğlu,Kalenderoğlu, Kör Mahmut,Katırcıoğlu, Gürcü Nebi.
* Abaza Mehmet Paşa ve Vardar Ali Paşa ( Sivas Valisi ) devlet yöneticisi olarak isyan edenlerdendir.
C-Eyalet İsyanları :
Devlet otoritesinin zayıflamasıyla , Erdel,Eflak,Boğdan gibi bağlı beyliklerle, Yemen,Bağdat,Basra,Trablusgarp gibi uzak eyaletlerde çıkan isyanlardır.
* YORUM : Ekonomik durumun bozukluğu, padişahlar başta olmak üzere devlet yöneticilerinin başarısızlıkları, Adalet sisteminin bozulması, savaşların uzaması ve alınan yenilgilerin etkileriyle XVII.YY.da isyanlar artmıştır.