Dilara Kahyaoğlu
Osmanlı İmparatorluğunun Duraklama dönemi olarak adlandırılan bu döneminin büyük bölümü içeride bunalımlar ve iç çalkantılarla geçmiştir. Bunun en bariz göstergesi İsyanlardır. Osmanlı tarihinin son dönemleri hariç devletin tarihinde bu dönemdeki kadar çok isyan herhalde hiç görülmemiştir. İsyanların nedenlerini şöylece özetleyebiliriz:
Merkez ve taşra yönetiminin bozulması. Bu bozulmanın temelinde;
 |
| Minyatür resimde Sultan II. Osman (genç Osman) Veziri Davud Paşa ile birlikte resmedilmiş Kaynağa da bkz. |
Merkez ve taşra yönetiminin bozulması. Bu bozulmanın temelinde;
a. padişahın merkezi konumunun sarsılması,
b. kapıkulu ve tımar sisteminin bozulması yatıyordu. Veraset sisteminin değişmesiyle padişahların niteliğinin düşmesi sonucu ortaya çıkan otorite boşluğu, merkez yönetiminde saray çevresinin, özellikle harem ve kapıkullarının iktidarı ele geçirmesine sürekli değişen ittifaklara dayalı bir iktidar mücadelesinin başlamasına ve sonuç olarak merkezi yönetimde bir yozlaşmaya neden olmuştu. Kapıkulu sisteminin bozulması, kapıkulunun asıl işlevi olan askerliği geri plana atıp iktidar mücadelelerinde bir aktör haline gelmesine, bununla da kalmayıp ticari işlere esnaflığa atılmasına yol açmıştı. Tımar sisteminin bozulması ise taşradaki yönetim krizinde etkili oldu, çünkü tımarlı sipahinin bir önemli görevi de taşrada asayişi sağlamaktı.
c. Bunların yanında ekonomik sebepleri de unutmamak gerekir. Paranın değerinin sürekli düşmesi kentlerde esnafı olumsuz etkilerken, uzun süren savaşların getirdiği olağanüstü mali yükün ağır vergiler biçiminde köylünün üzerine yüklenmesi de köylüyü olumsuz yönde etkilemiştir. (Bu konulara Duraklama'nın nedenleri anlatılırken uzun uzadıya değinilmişti. bkz. https://tarihegitimi.blogspot.com/2019/04/klasik-osmanl-duzeninin-cokusu.html )
Duraklama dönemindeki isyanları iki başlık altında incelemek mümkündür: Başkent İsyanları ve Taşra İsyanları. Şu kaynağa da bkz. https://kaynaklarlatarih.blogspot.com/2019/01/selcukludan-osmanlya-halk-ayaklanmalar.html
a) Başkent İsyanları:
İstanbul’da ortaya çıkan isyanların elebaşıları yeniçeriler ve sipahiler olmuştur. Bu isyanların en sık karşılaştığımız gerekçesi maaşların zamanında ödenmemesi ya da düşük ayarlı para ile ödenmesi olduğunu, yani ekonomik sebepleri görüyoruz. Ancak bu ayaklanmalar bu isteklerin yerine getirilmesi ile bitmiyordu genellikle ve siyasi sonuçları da oluyordu. Zaman zaman ulemanın ve kent halkının (esnaf ve zanaatkarlar) da katıldığı bu ayaklanmalar sonunda vezirler, sadrazamlar, şeyhülislamlar, hatta padişahlar değişiyor, bazıları idam ediliyordu. Ve bir noktadan sonra kent isyanları merkezi yönetimde iktidar mücadelesi veren çeşitli grupların rakiplerini safdışı ederek iktidarı ele geçirmek için kullandıkları bir araca dönüşmüştü.
Duraklama döneminde çıkan İstanbul isyanlarının en önemlileri II. Osman, IV. Murat ve IV. Mehmet zamanında görülmüştür.
II. Osman artık devlete yarardan çok zararı olduğunu düşündüğü yeniçeri ocağını kaldırmayı planlamıştı. Bunun üzerine ayaklanan yeniçeriler genç padişahı tahttan indirmekle kalmadılar, aynı zamanda öldürdüler. Böylece Osmanlı tarihinde bir ayaklanma sonucu ilk kez bir padişah öldürülüyordu. Bundan sonra, klasik Osmanlı düzeninde olduğu gibi padişahın yüceliğinden, dokunulmazlığından söz etmek artık çok güçtü. Benzer durum III. Selim zamanında da olmuştur. Aşağıda belirtilen kaynağa bkz.
IV. Murat’ın henüz çocuk yaşta olduğu ilk yıllarında da yeniçeriler birkaç kez ayaklanarak, saraya saldırdılar, istemedikleri devlet adamlarını görevden aldırıp idam ettirdiler. IV. Murat, II. Osman’ın akıbetine uğramaktan belki de şansı sayesinde kurtuldu. Tabii bu ayaklanmalarda her defasında saray içinde yeniçerileri kışkırtan grupların olduğunu unutmamalıyız.
IV. Mehmet döneminde de defalarca yeniçeri ve sipahi (burada bahsi geçen sipahiler tımarlı sipahiler değildir) isyanı çıktı. Bazen bunlara kent halkından da katılanlar oldu. Dıştan görünen gerekçe genellikle ulufelerin ödenmemesi ya da düşük ayarlı parayla ödenmesiydi, ama her isyanın sonunda isteklerin bununla kalmadığını, birçok devlet adamının değiştirildiğini ve idam edildiğini görüyoruz. Sonunda IV. Mehmet’in tahttan indirilmesinde de yeniçerilerin etkisi olmuştur.
c. Bunların yanında ekonomik sebepleri de unutmamak gerekir. Paranın değerinin sürekli düşmesi kentlerde esnafı olumsuz etkilerken, uzun süren savaşların getirdiği olağanüstü mali yükün ağır vergiler biçiminde köylünün üzerine yüklenmesi de köylüyü olumsuz yönde etkilemiştir. (Bu konulara Duraklama'nın nedenleri anlatılırken uzun uzadıya değinilmişti. bkz. https://tarihegitimi.blogspot.com/2019/04/klasik-osmanl-duzeninin-cokusu.html )
Duraklama dönemindeki isyanları iki başlık altında incelemek mümkündür: Başkent İsyanları ve Taşra İsyanları. Şu kaynağa da bkz. https://kaynaklarlatarih.blogspot.com/2019/01/selcukludan-osmanlya-halk-ayaklanmalar.html
a) Başkent İsyanları:
İstanbul’da ortaya çıkan isyanların elebaşıları yeniçeriler ve sipahiler olmuştur. Bu isyanların en sık karşılaştığımız gerekçesi maaşların zamanında ödenmemesi ya da düşük ayarlı para ile ödenmesi olduğunu, yani ekonomik sebepleri görüyoruz. Ancak bu ayaklanmalar bu isteklerin yerine getirilmesi ile bitmiyordu genellikle ve siyasi sonuçları da oluyordu. Zaman zaman ulemanın ve kent halkının (esnaf ve zanaatkarlar) da katıldığı bu ayaklanmalar sonunda vezirler, sadrazamlar, şeyhülislamlar, hatta padişahlar değişiyor, bazıları idam ediliyordu. Ve bir noktadan sonra kent isyanları merkezi yönetimde iktidar mücadelesi veren çeşitli grupların rakiplerini safdışı ederek iktidarı ele geçirmek için kullandıkları bir araca dönüşmüştü.
Duraklama döneminde çıkan İstanbul isyanlarının en önemlileri II. Osman, IV. Murat ve IV. Mehmet zamanında görülmüştür.
II. Osman artık devlete yarardan çok zararı olduğunu düşündüğü yeniçeri ocağını kaldırmayı planlamıştı. Bunun üzerine ayaklanan yeniçeriler genç padişahı tahttan indirmekle kalmadılar, aynı zamanda öldürdüler. Böylece Osmanlı tarihinde bir ayaklanma sonucu ilk kez bir padişah öldürülüyordu. Bundan sonra, klasik Osmanlı düzeninde olduğu gibi padişahın yüceliğinden, dokunulmazlığından söz etmek artık çok güçtü. Benzer durum III. Selim zamanında da olmuştur. Aşağıda belirtilen kaynağa bkz.
IV. Murat’ın henüz çocuk yaşta olduğu ilk yıllarında da yeniçeriler birkaç kez ayaklanarak, saraya saldırdılar, istemedikleri devlet adamlarını görevden aldırıp idam ettirdiler. IV. Murat, II. Osman’ın akıbetine uğramaktan belki de şansı sayesinde kurtuldu. Tabii bu ayaklanmalarda her defasında saray içinde yeniçerileri kışkırtan grupların olduğunu unutmamalıyız.
IV. Mehmet döneminde de defalarca yeniçeri ve sipahi (burada bahsi geçen sipahiler tımarlı sipahiler değildir) isyanı çıktı. Bazen bunlara kent halkından da katılanlar oldu. Dıştan görünen gerekçe genellikle ulufelerin ödenmemesi ya da düşük ayarlı parayla ödenmesiydi, ama her isyanın sonunda isteklerin bununla kalmadığını, birçok devlet adamının değiştirildiğini ve idam edildiğini görüyoruz. Sonunda IV. Mehmet’in tahttan indirilmesinde de yeniçerilerin etkisi olmuştur.
Bu konu için şu kaynağa da bkz. Kabakçı Mustafa İsyanı, Daha geç dönem olmakla birlikte bu türden isyanların bütün özelliklerini taşımaktadır.
b) Taşra İsyanları:
Bu isyanları üç başlık altında incelemek mümkündür.
1. Celali İsyanları
Bunlara aslında köylü isyanları denilebilir. Çünkü isyanlara katılan ana kitle köylülerden oluşmaktadır. Ama bu kitleye zaman zaman medrese öğrencileri (suhte), tımarlarını kaybeden sipahiler ve efendileri görevden alınan, dolayısıyla işsiz kalan leventler de katılmıştır.
Bu isyanlar özellikle 17. Yüzyılın ilk yarısında yoğunluk kazanmıştır. Bastırılması çok zor ve kanlı olmuştur. Kırsal ekonomiyi ve toplumsal yapıyı altüst etmiştir.
Celali İsyanlarının altında yatan nedenleri şöyle sıralayabiliriz:
a. Vergilerin yükseltilmesi.
b. Yerel yöneticilerin kötü yönetimi.
c. Tımar sisteminin bozulması. Tımarını kaybeden küçük tımar sahiplerinin isyana katılması
d. İran ve Avusturya Savaşları'nın getirdiği yıkımın etkileri
Bu ayaklanmaların başlıcaları şunlardır: Karayazıcı, Deli Hasan, Tavil Ahmet, Canbulatoğlu, Kalenderoğlu.
Bu isyanlar bütün köylü ayaklanmaları gibi tepki isyanlarıdır. Bütünsel bir ideoloji ile hareket etmezler, yeni bir düzen kurma gibi bir amaçları yoktur.
2. Taşra ve Eyalet Yöneticilerinin İsyanları
Bunlar merkezi iktidarın zayıflamasından yararlanan taşra yöneticilerinin yönettikleri bölgedeki hakimiyetlerini artırmak ya da daha yüksek bir göreve gelmek amacıyla çıkardıkları isyanlardır. Bunlar içinde Erzurum valisi Abaza Mehmet Paşanın ve Sivas valisi Varvar Ali Paşanın isyanları ünlüdür.
b) Taşra İsyanları:
Bu isyanları üç başlık altında incelemek mümkündür.
1. Celali İsyanları
Bunlara aslında köylü isyanları denilebilir. Çünkü isyanlara katılan ana kitle köylülerden oluşmaktadır. Ama bu kitleye zaman zaman medrese öğrencileri (suhte), tımarlarını kaybeden sipahiler ve efendileri görevden alınan, dolayısıyla işsiz kalan leventler de katılmıştır.
Bu isyanlar özellikle 17. Yüzyılın ilk yarısında yoğunluk kazanmıştır. Bastırılması çok zor ve kanlı olmuştur. Kırsal ekonomiyi ve toplumsal yapıyı altüst etmiştir.
Celali İsyanlarının altında yatan nedenleri şöyle sıralayabiliriz:
a. Vergilerin yükseltilmesi.
b. Yerel yöneticilerin kötü yönetimi.
c. Tımar sisteminin bozulması. Tımarını kaybeden küçük tımar sahiplerinin isyana katılması
d. İran ve Avusturya Savaşları'nın getirdiği yıkımın etkileri
Bu ayaklanmaların başlıcaları şunlardır: Karayazıcı, Deli Hasan, Tavil Ahmet, Canbulatoğlu, Kalenderoğlu.
Bu isyanlar bütün köylü ayaklanmaları gibi tepki isyanlarıdır. Bütünsel bir ideoloji ile hareket etmezler, yeni bir düzen kurma gibi bir amaçları yoktur.
2. Taşra ve Eyalet Yöneticilerinin İsyanları
Bunlar merkezi iktidarın zayıflamasından yararlanan taşra yöneticilerinin yönettikleri bölgedeki hakimiyetlerini artırmak ya da daha yüksek bir göreve gelmek amacıyla çıkardıkları isyanlardır. Bunlar içinde Erzurum valisi Abaza Mehmet Paşanın ve Sivas valisi Varvar Ali Paşanın isyanları ünlüdür.
Yerel hanedanların İsyanları; Bunlar Osmanlı yönetim sistemi içinde özerklikten yararlanan bölgelerin başında bulunan yerel hanedanların Osmanlıdan tamamen bağımsız olmak için çıkardıkları isyanlardır. Yemen, Bağdat, Eflak, Boğdan, Erdel gibi bölgelerde çıkan bu tür isyanlar Osmanlıyı epeyce uğraştırmıştır.
Kaynak göstermeden kullanılamaz
Bu seride yer alan Osmanlı tarihiyle İlgili diğer konular ve kaynaklar için bkz.
https://tarihegitimi.blogspot.com/2019/06/osmanl-tarihi-ders-notlar-konular.html
Bu seride yer alan Osmanlı tarihiyle İlgili diğer konular ve kaynaklar için bkz.
https://tarihegitimi.blogspot.com/2019/06/osmanl-tarihi-ders-notlar-konular.html