Butros, Hoşgörülmek İstemiyordu

Amin Maalouf

JönTürkler ayaklanmasından bir yıl, Abdülhamit'in düşüşünden de ancak üç ay sonra… 

Onu en çok kızdıran şey, tüm yönetimde, valisinden en küçük yazmanına kadar bütün yerel görevlilerin uygulamalarında, hala eski yönetim alışkanlıklarının geçerli olmasıydı. Ama bunların bir günde, sadece bir kararnamenin yayımlanmasıyla değişebileceğini düşünmek için de çok saf olmak gerekirdi. Onu üzen başka bir şey de -ki çok daha ciddi, çok daha acı veren bu konudan açıkça söz edemiyordu Butros- onun için en temel konulardan birinde hiçbir düzenleme yapılmadığını, yapılma umudunun da olmadığını yavaş yavaş anlamaya başlamasıydı.

Bu konu, "İmparatorluğun azınlıkları" konusuydu. Doğu sorunuyla ilgili Tarih kitaplarına öykünerek biçimlendirdiğim bu başlık, aslında işin özünü anlatmıyor. Çünkü işin özü, azınlıkların haklarını tanımlamak değil; konuyu böyle dile getirmeye başladınız mı, o iğrenç hoşgörü mantığına, zafer kazananların yenilenlere 'bahşettiği' o küçümser tavırlı koruma mantığına giriveriyorsunuz.

Butros, hoşgörülmek istemiyordu; ve ben, onun torunu, ben de istemiyorum. Sahibi olduğum aitlikleri yadsımak zorunda bırakılmadan tüm yurttaş ayrıcalıklarının tanınmasını istiyorum ısrarla; devredilmesi olanaksız hakkım bu benim ve beni bundan yoksun bırakacak toplumlara, gururla sırt çeviriyorum.

Butros'un ilgilendiği şey -ilgilenmek fiili burada biraz zayıf kalıyor; tüm heyecanlarını, tüm düşüncelerini, tüm eylemlerini belirleyen şey desem daha doğru olur- onun gibi Hıristiyan ve Arapça konuşan bir azınlık topluluğu içinde doğmuş birinin, çağdaşlaşmış bir Osmanlı İmparatorluğu içinde, bir yaşam boyu doğumunun bedelini ödemek zorunda kalmadan tam bir yurttaş konumuna sahip olup olamayacağıydı.

Kimi belirtiler, Jön Türkler devriminin tam da bu yönde gittiğini düşünmesine neden oluyordu. İlk andan başlayarak devrimi alkışlayan, zaman zaman etkin biçimde ona katılan bütün azınlıklar, bu "tüm toplulukların özgür insanları", ister istemez onunla aynı umutları besliyor olmalıydılar.

Ama kısa zamanda kaygı verici olaylar da meydana gelmeye başlamıştı. Örneğin, şu genel seçimler;* bir özgürlük ve demokrasi başlangıcı olması gerekirken, dalaverelerle, hilelerle lekelendi; devrimci subaylara ve İttihat ve Terakki'ye yandaş milletvekili sayısını olabildiğince artırmak için her türlü yola başvuruldu. Bu milletvekilleri, imparatorluğun tüm uluslarının vekilleriydiler ama "birlikçiler" her oylamada iki klana ayrılıyor, bir yanda Türkler, bir yanda Türk olmayanlar toplanıyordu. 

Aynı bölünme, yönetici ekipte de gözlendi. Azınlıklar, "yerli olmayanlar" ve masonlar, yavaş yavaş yönetimden uzaklaştırıldılar; onların yerini, Adriyatik'ten Çin sınırlarına dek uzanan, tek uluslu, tek dilli, tek başkanlı, yeni bir Türk İmparatorluğu düşleri kuran Enver Paşa'nın yönettiği, aşırı ulusçu bir grup aldı. Aynı Enver değil miydi bu, Selanik'te, Olympia Palas'ın balkonundan halka seslendiğinde, artık İmparatorlukta ne Müslüman, ne Yahudi, ne Rum, ne Bulgar, ne Romen, ne Sırp kalmayacağını söyleyen; "Çünkü hepimiz kardeşiz ve aynı mavi ufkun altında, hepimiz Osmanlı olmaktan gurur duyuyoruz" diyen?

Bir zamanlar, bu güzel sözleri alkışlayanlar: "Ağzından dökülenleri dinlerken yalnızca duymak istediklerimizi mi duyduk acaba?" diye soruyorlardı şimdi kendi kendilerine. Enver'in ortadan kalkmasını istediği "Rum", "Sırp", "Bulgar", "Müslüman", "Yahudi" gibi tanımlar arasında "Türk" sözcüğünün yer almamasını anlamlı bulmaya başlıyorlardı. Ve bu subayın amacının, özgürlük ve eşitlik bahanesi altında, İmparatorluğun çeşitli halklarına o güne dek tanınmış özel hakları geri almak olup olmadığını düşünmeye başlıyorlardı.

Belli ki, ortada çok ağır bir yanlış anlama vardı. Ve dedemin yazgısını olduğu kadar, içinde doğduğu İmparatorluğun yazgısını da etkileyecekti bu yanlış anlama. Butros bir yurtseverdi; tumturaklı bir edayla kılıcını selamladığı subaysa bir ulusçuydu. İnsanlar, çoğu zaman bu iki tavrı birbirine yaklaştırırlar ve ulusçuluğu, yurtseverliğin güçlendirilmiş bir biçimi gibi görürler. O zamanlar -büyük olasılıkla başka dönemlerde de böyle olmuştur- gerçek bambaşkaydı: Ulusçuluk, yurtseverliğin tam tersiydi. Yurtseverler, içinde değişik diller konuşan, değişik dinsel inançları olan, ama geniş ve çağdaş bir yurdu kurma istemiyle bir araya gelmiş çok sayıda halkın bir arada yaşayacağı ve Batı'nın yücelttiği ilkelere, Doğulu ruhların incelikli bilgeliğini esinleyecek bir imparatorluğun hayallerini kuruyorlardı. Ulusçulara gelince, çoğunluğu oluşturan etnik grubun üyesiyseler salt egemenlik, azınlıktaysalar ayrılıkçılık düşleri kuruyorlardı; bugünün sefil Doğusu, onların yan yana gelen düşlerinden doğan canavardır işte.

Benim, bu kadar geç gelip bunları söylemem bir marifet sayılmaz; Tarih, getirip sayısız anlamlı olay sermiş burnumun dibine! Ama dedemin zamanında bile, başkaldıran subayların doğurduğu umutlar, aydan aya azalmıştı; kısa süre sonra da bütünüyle silinip süpürülecekti:

Enver, ülkesini Almanların ve Avusturyalıların yanında Birinci Dünya Savaşı'na sokacak, eğer yenilirse; Rusya'nın elinden Kafkasya'daki topraklarıyla genellikle Türkistan adıyla anılan Türkçe konuşulan eyaletlerini alma düşleri kuracak, ne var ki yenilen ve dağılan, Osmanlı İmparatorluğu olacaktı. Boyun eğmez subay, bu kez gidip hizmetlerini önce Lenin'e sunacak, daha sonra Kızıl Ordu'ya saldıracak ve onun kurşunlarıyla Buhara yakınlarında, 1922 yılında, kırk bir yaşında ölecekti.

Dedem, bu adamla artık ilgilenmiyordu. Ölümünden haberiolup olmadığını bile bilmiyorum. O dönemde Dağ'**da pek söz edilmemişti bundan. Birkaç yıl önce olsa Doğu halkları arasında bir destana dönüşebilecek böylesi bir 'cephede ölüm', önemsiz bir olay haline gelmişti. Anlı şanlı 1908 isyancılarının anısı, o zamana dek İmparatorluğun yaşadığı olaylarda küçük bir rol oynamış başka bir Türk subayının, Kemal Atatürk'ün yükselişiyle gölgelenmişti artık.

Butros, onun yaptıklarından da heyecanlanıp coşacak, giderek gereğinden fazla bile kaptıracaktı kendini bu coşkuya; yalnızca kılıcını selamlamak için bir şiir yazmakla yetinmeyecek, onuruna güzel bir de çılgınlık yapacaktı. Bir çılgınlık daha... Ama bu sonuncusu unutulmaz bir çılgınlık olacaktı. Zamanı gelince döneceğim bu konuya.

*Şubat 1912'de yapılan meclis seçimini kastediyor. Sopalı  Seçim olarak bilinir. DK

** Lübnan Dağı. Gerçekte Lübnan'ı kastediyor. DK

Yolların Başlangıcı, Özgün adı: Origincs, Amin Maalouf, Yapı Kredi Yayınları, 2004/3, s. 139-142

"Hasta adam hakkında ne düşünüyorsunuz, değerli Prens?"

Doğu Sorunu

1833’te Münih "Üç Hükümdarlar Konferansı" sırasında Metternich ile Çar Nikolay arasında şöyle bir konuşma geçmişti:

"Münchengraetz’de bir akşam yemeğinde bir araya gelmiştik. Ben, Majeste imparatorun tam karşısında oturmaktaydım. Ve birdenbire, Çar masanın üzerinden bana eğilerek şunu sordu:

"Hasta adam hakkında ne düşünüyorsunuz, değerli Prens?"

Tam bir sağırlığa vurup işitmezlikten geldim bu soruyu. Ve Çar bir daha sordu ve ben, gene işitmedim. Ne var ki Majeste İmparator, aynı soruyu üçüncü kez tekrarlayınca ister istemez cevap vermek zorunda kaldım. Yalnız, dolaylı bir şekilde yaptım bu işi; şu soruyu sorarak cevap verdim ona:

"İmparator hazretleri bana bu soruyu, bir hekime sorar gibi mi, yoksa bir mirasçıya sorar gibi mi sormaktadırlar?

Hiçbir cevap vermedi imparator ve bir daha bana artık 'hasta adam’dan söz etmedi... "

Bu konuşma Batılı ülkelerin Osmanlı Devleti'ne bakışlarının iki farklı yönüne dikkat çekmekteydi:

“Hasta Adam’ın iyileştirilmesi;” ya da "mirasına konulması" olarak beliren bu iki görünüş, farklı kombinezonlarla Batı'nın bundan sonra Osmanlı Devleti karşısında takınacağı tutumu, diplomatlarının ve çoğu zaman karikatüristlerinin düşünce ve tavırlarını belirleyecekti.

Özellikle Rusya, Osmanlı'nın mirasına konmak, Akdeniz bölgesinde hegemonyasını kurmak politikasını ağırlıklı olarak benimserken, İngiltere ve belli bir noktaya kadar Fransa, kâh Rusya karşısında "hasta adamı" desteklemiş, kâh gerekli yerlerde müdahalelerde bulunarak, önce Doğu yolunu, sonra da petrol bölgelerini kendi denetimleri altına almak amacını taşıyan bir politika benimsemişlerdi.

Hünkar iskelesi antlaşmasından başlayarak Batı ülkelerinin siyasal gündemine özerk bir "Doğu Sorunu" dâhil olmuştu.  Özellikle emperyalist yayılmanın en önde gelen ülkesi İngiltere’de iki ayrı çizgi, Doğu Sorunu’nun gündemini oluşturmaktaydı:

Serbest ticaret yanlısı Richard Cobden ve John Bright'ın başı çektiği bir yorum,

Türk-Rus ilişkilerine politik ya da dolaylı yollardan hiçbir müdahalede bulunulmamasını böyle bir müdahalenin İngiltere’nin serbest ticaretten kâr etmesi üzerinde hiç bir olumlu etkisi olmayacağını savunuyordu.

Russia adlı kitapçığında Cobden, "hatta Rus polisi İstanbul'a yerleştiği takdirde sevinç duymak gerekir: Türk polisinin çoğu zaman sağlamakta güçlük çektiği güvenlik ve asayiş, böylelikle kolayca sağlanmış olacaktır…” diye yazmaktaydı.

Böyle bir durumda Osmanlı ekonomisi Batı’nın taleplerine kendini yarım yamalak uydurmaya çalıştığı bir çerçevede önce borçlanmaya, sonra da iflasa doğru sürüklendi. Avrupa sanayi kültürü ütopyacılarının şaheseri olan "Dünya Fuarı”nın 1900 yılında yapılan sonuncusunda Osmanlı pavyonu Avrupa'ya hammaddeler ve küçük imalat sanayii ürünlerinden başka bir şey sunamamıştı. 

Osmanlı Pavyonu, 1900

Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, s: 1808