 |
| çizim: Naomi Bardoff |
[Bu metin, Propp’un “Masalın Biçimbilimi (Olağanüstü Masalların Yapısı)” eserinin son bölümlerinde bulunmaktadır. Propp'un amacı, Rus halk masallarından oluşan bir külliyatın anlatı yapılarını temel parçalara ayırmak ve sonunda her bir masalın olay örgüsünü temsil eden formüller üretebilen bir sistem yaratmaktı. Propp'a yöneltilen en ciddi olumsuz eleştiri şudur: "İncelediği masalların tarihsel ve sosyal bağlamını tamamen görmezden geldi. Hepsinin aynı "anlatı işlevleri" (olası eylemler) yapısına sahip olduğuna inandığı bir grup Rus halk masalıyla çalıştı." Ve olumlu bir sonuç olarak da şu söylenir: "Yine de Propp'un çalışması daha sonraki Yapısalcı harekette çok etkili oldu ve Claude Lévi-Strauss ve Claude Bremond gibi eleştirmenlere ilham verdi. Alan Dundes'in 1978'de Morfoloji'nin İngilizce çevirisine girişinde belirttiği gibi : "Propp'un çalışması, devasa da olsa yalnızca bir ilk adımdır." Propp'un çalışması, bilişsel psikoloji alanında da okuma sürecine ve çocuklar tarafından hikaye yapılarının tanınmasına yönelik araştırmalarda kullanılmaktadır." kaynak]
Vladimir Propp
Yalnızca kişilerin işlevlerini inceleyebildiğimiz ve bütün öbür öğeleri bir yana bırakmak zorunda kaldığımız için, burada olağanüstü masalın bütün öğelerini içeren dizelgeyi veriyoruz. Bu dizelge, her masalın içeriğini tüketmemektedir ama bunların çoğu söz konusu dizelgede bütünüyle yer almaktadır. Çizelgelerin her birini bir kâğıt üzerinde düşünecek olursak, başlıklar yatay olarak, bu başlıkları izleyen veriler de dikey olarak yazılabilir. Kişilerin işlevleri yukarıda 3. Bölümde belirttiğimiz düzeni izler.
Öbür öğelerin düzeni bazı değişikliklere yol açar ama bu durum genel çizelgeyi değiştirmez. Ayırt ettiğimiz öğelerin ya da bazı öğe kümelerinin incelenmesi, genel olarak masalın derinlemesine incelenmesine geniş görüş açıları sağlar ve böylece masalın oluşumu ve gelişimi sorunuyla ilgili tarihsel incelemeyi hazırlamış olur.
ÇİZELGE I
Başlangıç Durumu
1. Uzamsal - zamansal tanım ("bir krallıkta")
2. Ailenin kimlerden oluştuğu
a) adlar ve durum
b) kişilerin kategorisi (gönderen, arayıcı, vb.) EK 1
3. Kısırlık
4-5. Bir erkek çocuğun dünyaya gelmesi için dua
4. duanın biçimi
5. duanın güdülenmesi
6. Gebeliğe yol açan neden
a) bilerek gebe kalma (balığı yeme, vb.)
b) rastlantıyla gebe kalma (bezelye yutma, vb.)
c) zorla gebe kalma (genç bir kız, ayı tarafından kaçırılır, vb. )
7. Olağanüstü doğumun biçimi
a) bir balıktan ve sudan
b) bir ocaktan
c) bir hayvandan
d) değişik bir biçimde
8. Vahiyler, kehanetler
9. Kötülükten önce mutluluk
a) doğaüstü
b) ailesel
c) tarımsal
d) değişik biçimler
10-15. Geleceğin kahramanı
10. adı, cinsiyeti
11. hızla büyümesi
12. ocakla, küllerle bağlantı
13. zihinsel nitelikler
14. afacanlık
15. başka nitelikler
16-20. Geleceğin düzmece kahramanı (bunun ilk türü erkek kardeş, ana ya da baba ayrı kızkardeştir, bkz. yukarıda 9. bölümün "Masalların Bileşimi" başlıklı alt bölümü)
16. adı, cinsiyeti
17. kahramanla akrabalık derecesi
18. olumsuz nitelikleri
19. kahramanınkilerle karşılaştırılan zihinsel nitelikleri (her ikisi de akıllıdır)
20. başka nitelikler
21-23. Erkek kardeşlerin ağabeylik hakkı konusunda tartışmaları
21. tartışma ve karar biçimi;
22. üçlemeler sırasında yardımcı öğeler;
23. tartışmanın sonucu.
ÇİZELGE II
Hazırlayıcı Bölüm
24-26. Yasaklama
24. işlevi yerine getiren kişi
25. yasaklamanın içeriği ve biçimi
26. yasaklamanın güdülenmesi
27-29. Uzaklaşma
27. işlevi yerine getiren kişi
28. uzaklaşma biçimi
29. uzaklaşmanın güdülenmesi
30-32. Yasağın çiğnenmesi
30. işlevi yerine getiren kişi
31. yasağı çiğneme biçimi
32. güdülenme
33-35. Saldırganın ilk kez ortaya çıkışı
33. adı
34. olaya katılma biçimi (yandan gelerek yaklaşma)
35. ortaya çıkışın dış özellikleri (uçarak gelir ve tavandan geçer)
36-39. Soruşturma, bilgi isteme
36. işlevi yerine getiren kişi
a) soruşturma, saldırganın kahraman üstüne bilgi istemesi
b) karşıt durum;
c) başka biçimler. EK I
37. istenilen şey
38. güdülenmeler
39. üçlemelerdeki yardımcı öğeler
40-42. Bilgi toplama
40. bilgi veren kişi:
41. saldırgana verilen yanıtın biçimi (ya da sakınmasız davranış)
a) kahramana verilen yanıtın biçimi
b) başka yanıt biçimleri
c) sakınımsız davranışlar sonucu verilen bilgi
42. üçlemelerdeki yardımcı öğeler
43. Saldırganın aldatması
a) kandırma yoluyla
b) büyülü araçlar kullanarak
c) başka aldatma biçimleri
44. Aldatıcı bir anlaşmaya bağlanan önceden yapılmış kötülük
a) bir felaket olmuştur;
b) saldırgan bir felakete yol açar
45. Kahramanın tepkisi
a) kandırma girişimine karşı
b) büyülü araçların kullanılmasına karşı
c) saldırganın başka edimlerine karşı
ÇİZELGE III
Olay Örgüsünün Düğümlenmesi
46-51. Kötülük
46. işlevi yerine getiren kişi
47. kötülüğün biçimi (ya da eksikliğin belirtilmesi)
48. saldırganın eyleme geçmesine neden olan nesne (ya da eksikliği duyulan nesne)
49. nesnenin ya da kaçırılan kişinin sahibi ya da babası (ya da eksikliği duyan kişi)
50. kötülüğün güdülenmesi ve amacı ya da eksikliğin tanınma biçimi
51. saldırganın ortadan kaybolma biçimi. (Örnek: 46: Bir ejderha, 47: kaçırır, 48: kızını, 49: kralın, 50: onunla zorla evlenmek için, 51: uçar. Eksiklik durumunda: 46, 47: Eksikliği duyulur, 48: altın boynuzlu bir geyiğin, 49: kral, 50: kahramandan kurtulmak ister)
52-57. Geçiş anı
52. gönderen [görevlendiren, yardım isteyen], aracı kişi
53. aracılığın biçimi
54. kime yönelik bulunduğu
55. hangi amaçla olduğu
56. üçlemelerdeki yardımcı öğeler
57. aracının, kahramanın varlığını öğrenme biçimi
58-60. Arayıcının, kahramanın ortaya çıkışı
58. adı
59. ortaya çıkış biçimi
60. ortaya çıkışının dış özellikleri
61. kahramanın anlaşma biçimi.
62. kahramanın gönderiliş biçimi
63-66. Göndermeye eşlik eden belirtiler
63. tehditleri
64. verilen umutlar, vaatler
65. yol için yiyecek
66. üçlemelerdeki yardımcı öğeler
67. Kahramanın gidişi
68-69. Kahramanın amacı
68. edim olarak amaç (bulmak, kurtarmak, yardıma koşmak)
69. nesne olarak amaç (prenses, büyülü at, vb.) EK 1
ÇİZELGE IV
Bağışçılar
70. Kahramanın evinden bağışçıya uzanan yol
71-77. Bağışçı
71. masala giriş biçimi, adı
72. oturduğu yer
73. dış görünümü
74. ortaya çıkışının özellikleri
75. başka özel nitelikler
76. kahramanla konuşma
77. kahramana sunulan yemek
78. Büyülü nesnenin aktarılışının hazırlanması
a) işler
b) istekler
c) savaş
d) başka biçimler. Üçlemeler
79. Kahramanın tepkisi
a) olumlu
b) olumsuz.
80-81. Bağış
80. bağışlanan şey
81. bağışlama biçimi
ÇİZELGE V
Yardımcının Ortaya Çıkışından Birinci Olaylar Dizisinin Sonuna Dek
82-89. Yardımcı (büyülü nesne)
82. adı
83. çağrı biçimi
84. olaya katılma biçimi
85. ortaya çıkışının özellikleri
86. dış görünümü
87. ilk oturduğu yer
88. yardımcının eğitilmesi (yola getirilmesi)
89. yardımcının bilgeliği
90. belirlenmiş yere dek götürme
91. varış biçimi.
92. aranan nesnenin bulunduğu yerin özellikleri
a) prensesin konutu
b) saldırganın konutu
c) "üç kere onuncu krallığın" betimlenmesi
93-97. Saldırganın ikinci kez ortaya çıkışı
93. olaya katılma biçimi (saldırgan ortaya çıkarılır, vb)
94. saldırganın görünümü
95. saldırganın yanındakiler
96. ortaya çıkışının özellikleri
97. saldırganın kahramanla konuşması.
98-101. prensesin (aranan nesnenin) ikinci kez ortaya çıkışı (ilk kez eksiklik durumunda ortaya çıkmıştı)
98. olaya katılma biçimi
99. görünümü
100. ortaya çıkışının özellikleri (deniz kıyısında oturmaktadır, vb.)
101. karşılıklı konuşma
102-105. Saldırganla çatışma
102. çatışma yeri
103. çatışmadan önce (üfleyerek yapılan hava akımı, vb.)
104. çatışma ya da dalaşma biçimi;
105. çatışmadan sonra (beden yakılır)
106-107. Özel bir işaretin benimsettirilmesi
106. veren kişi
107. veriliş biçimi
108-109. Saldırgana karşı zafer
108. kahramanın rolü
109. yardımcının rolü. Üçlemeler. EK 1
11O-113. Düzmece kahraman (ikinci tür bir düzmece kahraman: saka, general; bkz. yukarıda 1. Bölüm)
110. adı
111. ortaya çıkış biçimi
112. çatışma sırasındaki davranışı
113. prensesle konuşma, aldatmalar, vb.
114-119. Kötülüğün ya da eksikliğin giderilmesi
114. yardımcının yasaklanması
115. yasağın çiğnenmesi
116. kahramanın rolü
117. yardımcının rolü
118. giderme biçimi;
119. üçlemedeki yardımcı öğeler
120. geri dönüş
121 - 124. İzleme
121. saldırganın, kahramanın kaçışı konusunda edindiği bilginin biçimi
122. izlemenin biçimi
123. kahramanın izleme konusunda edindiği bilgi
124. üçlemelerdeki yardımcı öğeler
125-127. İzleme sırasında yardım
125. kurtaran kişi
126. yardımın biçimi
127. saldırganın ölümü
ÇİZELGE VI
İkinci Olaylar Dizisinin Başlangıcı
Yeni kötülüğün (A1 ya da A2, vb.) ortaya çıkmasından geri dönüşe dek, daha önce olup biten her şey, aynı bölümlerle yinelenir.
ÇİZELGE VII
İkinci Olaylar Dizisinin Devamı
128. Kimliğini gizleyerek gelme
a) kahraman evine döner ve hizmetkâr olarak çalışır
b) evine döner ama hizmetkâr olarak çalışmaz
c) bir başka kralın yanına çalışmaya gider
d) başka gizleme biçimleri, vb.
129-131. Düzmece kahramanın asılsız savları
129. işlevi yerine getiren kişi
130. asılsız savların biçimi
131. evlilik hazırlıkları
132-136. Güç iş
132. güç işi veren kişi
133. güç işin, bu işi verenlerce güdülenmesi (hastalık, vb. )
134. güç işin gerçek güdülenmesi (gerçek kahramanı düzmece kahramandan ayırma isteği, vb)
135. güç işin içeriği
136. üçlemelerdeki yardımcı öğeler
137-140. Güç işi yerine getirme
137. yardımcıyla konuşma
138. yardımcının rolü
139. güç işi yerine getirme biçimi
140. üçlemelerdeki yardımcı öğeler
141-143. Tanınma
141. gerçek kahramanla karşılaşma biçimi (bir şölenin düzenlenmesi, dilencilerin geçişi)
142. kahramanın ortaya çıkış biçimi (evlilik sırasında ortaya çıkışı, vb.)
143. tanınma biçimi
144-146. Düzmece kahraman ortaya çıkarılır
144. düzmece kahramanı ortaya çıkaran kişi; EK 1
145. ortaya çıkarılış biçimi
146. ortaya çıkarılışı sağlayan neden
147-148. Biçim değiştirme
147. biçim değiştiren kişi
148. biçim değişikliğinin gerçekleşme biçimi
149-150. Cezalandırma
149. kişi
150. cezanın türü
151. Evlenme, tahta çıkma
Kaynak: Masalın Biçimbilimi (Olağanüstü Masalların Yapısı), Vladimir Propp, Om Yayınları, 2001/2, s. 155-63