Bir İmge Oluşturma: İmgenin Büyüsü

[Aşağıdaki pasaj Gombrich'e aittir. Bu küçük alıntıda imge oluşturmanın büyülü gücünü öyle güzel anlatmış ki.. Gombrich; "Sanat alanında gelmiş geçmiş en popüler eserlerden olan “Sanatın Öyküsü" adlı kitabıyla sanat tarihinin popülerleşmesinde, insanların sanatla tanışmasında önemli bir rol oynadı. "Sanat ve Yanılsama" gibi kuramsal kitaplarıyla da sanat tarihi kuramına katkı sağladı."]

....

“Her betimleme bir sanat eseri olmayabilir, ama bu onun daha az gizemli olduğu anlamına gelmez. Bir “imge oluşturma”nın bütün gücünün ve büyüsünün bilincine ilk kez nasıl vardığımı çok iyi anımsıyorum -bu, Velazquez aracılığıyla değil, fakat ilkokul kitabımda karşıma çıkan basit bir çizgi oyunu aracılığıyla gerçekleşmişti. Kitaptaki küçük bir dize, çocuğa önce bir dairenin nasıl çizileceğini öğretiyordu. Bu daire, bir ekmek somununu simgeliyordu (doğduğum kent Viyana’da ekmekler, yuvarlaktır).

Yukarıya eklenen bir yarım daire, somunu bir çarşı çantasına dönüştürüyordu. Çantanın sapına eklenen iki küçük çıkıntı ise çarşı çantasını küçük bir para çantasına çeviriyordu. “Ve sonra takarsan bir de kuyruk, çıkar karşına bir kedi yumuk yumuk.” O zamanlar, bu oyunu öğrendiğimde, beni onca şaşırtan şey, bütün bu dönüşümlerin içerdiği zorunluluktu.

Kuyruk, para çantasını ortadan kaldırıp bir kedi yaratıyordu. Her ikisini eşzamanlı olarak görebilmek ise olanaksızdı. Bu olayı bütünüyle anlayabilmekten epey uzak olan bizler, bu durumda bir Velazquez’in gizine varabilmeyi nasıl umut edebiliriz?

GOMBRICH, Ernst Hans Josef, Sanat ve Yanılsama, Çev. Ahmet Cemal, İstanbul, 1992, 22 s.

Aktaran: Elif Sezen, Plastik Sanatlarda İmgeye Öznel Yaklaşımlar, Yüksek Lisans Tezi

Buraya da yazıda iki kere karşımıza çıkan Velazquez'in en ünlü eserini aldım: Nedimeler

"Nedimeler (1656/57), dünya resim tarihinde üç boyutun ilk defa tuale taşındığı eserdir. Ressam tabloda bütünü ile yer almıştır, Kral ve Kraliçe ise odanın arka bölümündeki aynada belli belirsiz görünmektedir. Ressamın sağında beş yaşındaki Prenses Margarita merakla anne ve babasını izlemektedir, nedimeler ise onunla ilgilenmektedir. Resimdeki figürler duruşlarının tam harekete dönüşeceği anda gösterilmişlerdir. Bir rivayete göre Velázquez’in ölümü üzerine Kral bu tablo ile onun odasına girmiş ve başucunda, resimde ressamın göğsünde görülen kırmızı haçı çizmiştir. Bu haç Santiago şövalyelerinin sembolüdür. Bu resim, sonraki dönemlerde Velazquez'in "ilk kübistlerden" olduğunun iddia edilmesine yol açmıştır. Bunun sebebi, tablonun ortasında ve arkada duran bir aynadır. Bu ayna aracılığıyla Velazquez, mekânsal uzamı deforme etmiştir. Michel Foucault, bu resim hakkında 13 sayfalık bir analiz yazısı yazmıştır. Pablo Picasso bu resimden çok etkilenen modern dönem ressamlarındandır." Kaynak

Masalların Analizi İçin Vladimir Propp tarafından Hazırlanan Çizelgeler

 

çizim: Naomi Bardoff

[Bu metin, Propp’un “Masalın Biçimbilimi (Olağanüstü Masalların Yapısı)” eserinin son bölümlerinde bulunmaktadır. Propp'un amacı, Rus halk masallarından oluşan bir külliyatın anlatı yapılarını temel parçalara ayırmak ve sonunda her bir masalın olay örgüsünü temsil eden formüller üretebilen bir sistem yaratmaktı. Propp'a yöneltilen en ciddi olumsuz eleştiri şudur: "İncelediği masalların tarihsel ve sosyal bağlamını tamamen görmezden geldi. Hepsinin aynı "anlatı işlevleri" (olası eylemler) yapısına sahip olduğuna inandığı bir grup Rus halk masalıyla çalıştı." Ve olumlu bir sonuç olarak da şu söylenir: "Yine de Propp'un çalışması daha sonraki Yapısalcı harekette çok etkili oldu ve Claude Lévi-Strauss ve Claude Bremond gibi eleştirmenlere ilham verdi. Alan Dundes'in 1978'de Morfoloji'nin İngilizce çevirisine girişinde belirttiği gibi : "Propp'un çalışması, devasa da olsa yalnızca bir ilk adımdır." Propp'un çalışması, bilişsel psikoloji alanında da okuma sürecine ve çocuklar tarafından hikaye yapılarının tanınmasına yönelik araştırmalarda kullanılmaktadır." kaynak]

Vladimir Propp

Yalnızca kişilerin işlevlerini inceleyebildiğimiz ve bü­tün öbür öğeleri bir yana bırakmak zorunda kaldığımız için, burada olağanüstü masalın bütün öğelerini içeren di­zelgeyi veriyoruz. Bu dizelge, her masalın içeriğini tüket­memektedir ama bunların çoğu söz konusu dizelgede bü­tünüyle yer almaktadır. Çizelgelerin her birini bir kâğıt üzerinde düşünecek olursak, başlıklar yatay olarak, bu başlıkları izleyen veriler de dikey olarak yazılabilir. Kişile­rin işlevleri yukarıda 3. Bölümde belirttiğimiz düzeni izler.

Öbür öğelerin düzeni bazı değişikliklere yol açar ama bu durum genel çizelgeyi değiştirmez. Ayırt ettiğimiz öğele­rin ya da bazı öğe kümelerinin incelenmesi, genel olarak masalın derinlemesine incelenmesine geniş görüş açıları sağlar ve böylece masalın oluşumu ve gelişimi sorunuyla ilgili tarihsel incelemeyi hazırlamış olur.

ÇİZELGE I

Başlangıç Durumu

1. Uzamsal - zamansal tanım ("bir krallıkta")

2. Ailenin kimlerden oluştuğu

a) adlar ve durum

b) kişilerin kategorisi (gönderen, arayıcı, vb.) EK 1

3. Kısırlık

4-5. Bir erkek çocuğun dünyaya gelmesi için dua

4. duanın biçimi

5. duanın güdülenmesi

6. Gebeliğe yol açan neden

a) bilerek gebe kalma (balığı yeme, vb.)

b) rastlantıyla gebe kalma (bezelye yutma, vb.)

c) zorla gebe kalma (genç bir kız, ayı tarafından ka­çırılır, vb. )

7. Olağanüstü doğumun biçimi

a) bir balıktan ve sudan

b) bir ocaktan

c) bir hayvandan

d) değişik bir biçimde

8. Vahiyler, kehanetler

9. Kötülükten önce mutluluk

a) doğaüstü

b) ailesel

c) tarımsal

d) değişik biçimler

10-15. Geleceğin kahramanı

10. adı, cinsiyeti

11. hızla büyümesi

12. ocakla, küllerle bağlantı

13. zihinsel nitelikler

14. afacanlık

15. başka nitelikler

16-20. Geleceğin düzmece kahramanı (bunun ilk türü erkek kardeş, ana ya da baba ayrı kızkardeştir, bkz. yu­karıda 9. bölümün "Masalların Bileşimi" başlıklı alt bölümü)

16. adı, cinsiyeti

17. kahramanla akrabalık derecesi

18. olumsuz nitelikleri

19. kahramanınkilerle karşılaştırılan zihinsel nite­likleri (her ikisi de akıllıdır)

20. başka nitelikler

21-23. Erkek kardeşlerin ağabeylik hakkı konusunda tartışmaları

21. tartışma ve karar biçimi;

22. üçlemeler sırasında yardımcı öğeler;

23. tartışmanın sonucu.

 

 

ÇİZELGE II

Hazırlayıcı Bölüm

24-26. Yasaklama

24. işlevi yerine getiren kişi

25. yasaklamanın içeriği ve biçimi

26. yasaklamanın güdülenmesi

27-29. Uzaklaşma

27. işlevi yerine getiren kişi

28. uzaklaşma biçimi

29. uzaklaşmanın güdülenmesi

30-32. Yasağın çiğnenmesi

30. işlevi yerine getiren kişi

31. yasağı çiğneme biçimi

32. güdülenme

33-35. Saldırganın ilk kez ortaya çıkışı

33. adı

34. olaya katılma biçimi (yandan gelerek yaklaşma)

35. ortaya çıkışın dış özellikleri (uçarak gelir ve tavandan geçer)

36-39. Soruşturma, bilgi isteme

36. işlevi yerine getiren kişi

a) soruşturma, saldırganın kahraman üstüne bilgi istemesi

b) karşıt durum;

c) başka biçimler. EK I

37. istenilen şey

38. güdülenmeler

39. üçlemelerdeki yardımcı öğeler

 40-42. Bilgi toplama

40. bilgi veren kişi:

41.  saldırgana verilen yanıtın biçimi (ya da sakın­masız davranış)

a) kahramana verilen yanıtın biçimi

b) başka yanıt biçimleri

c) sakınımsız davranışlar sonucu verilen bilgi

42. üçlemelerdeki yardımcı öğeler

43. Saldırganın aldatması

a) kandırma yoluyla

b) büyülü araçlar kullanarak

 c) başka aldatma biçimleri

44. Aldatıcı bir anlaşmaya bağlanan önceden yapılmış kötülük

a) bir felaket olmuştur;

b) saldırgan bir felakete yol açar

45. Kahramanın tepkisi

a) kandırma girişimine karşı

b) büyülü araçların kullanılmasına karşı

c) saldırganın başka edimlerine karşı

 

ÇİZELGE III

Olay Örgüsünün Düğümlenmesi

46-51. Kötülük

46. işlevi yerine getiren kişi

47. kötülüğün biçimi (ya da eksikliğin belirtilmesi)

48. saldırganın eyleme geçmesine neden olan nesne (ya da eksikliği duyulan nesne)

49. nesnenin ya da kaçırılan kişinin sahibi ya da babası (ya da eksikliği duyan kişi)

50. kötülüğün güdülenmesi ve amacı ya da eksikliğin tanınma biçimi

 

51. saldırganın ortadan kaybolma biçimi. (Örnek: 46: Bir ejderha, 47: kaçırır, 48: kızını, 49: kralın, 50: onunla zorla evlenmek için, 51: uçar. Eksiklik durumunda: 46, 47: Eksikliği duyulur,  48: altın boynuzlu bir geyiğin,  49: kral, 50: kahramandan kurtulmak ister)

52-57. Geçiş anı

52. gönderen [görevlendiren, yardım isteyen], aracı kişi

53. aracılığın biçimi

54. kime yönelik bulunduğu

55. hangi amaçla olduğu

56. üçlemelerdeki yardımcı öğeler

57. aracının, kahramanın varlığını öğrenme biçimi

58-60. Arayıcının, kahramanın ortaya çıkışı

58. adı

59. ortaya çıkış biçimi

60. ortaya çıkışının dış özellikleri

61. kahramanın anlaşma biçimi.

62. kahramanın gönderiliş biçimi

63-66. Göndermeye eşlik eden belirtiler

63. tehditleri

64. verilen umutlar, vaatler

65. yol için yiyecek

66. üçlemelerdeki yardımcı öğeler

67. Kahramanın gidişi

68-69. Kahramanın amacı

68. edim olarak amaç (bulmak, kurtarmak, yardıma koşmak)

69. nesne olarak amaç (prenses, büyülü at, vb.) EK 1

 

ÇİZELGE IV

Bağışçılar

70. Kahramanın evinden bağışçıya uzanan yol

71-77. Bağışçı

71. masala giriş biçimi, adı

72. oturduğu yer

73. dış görünümü

74. ortaya çıkışının özellikleri

75. başka özel nitelikler

76. kahramanla konuşma

77. kahramana sunulan yemek

78. Büyülü nesnenin aktarılışının hazırlanması

a) işler

b) istekler

c) savaş

d) başka biçimler. Üçlemeler

79. Kahramanın tepkisi

 a) olumlu

 b) olumsuz.

80-81. Bağış

80. bağışlanan şey

81. bağışlama biçimi

ÇİZELGE V

Yardımcının Ortaya Çıkışından Birinci Olaylar Dizisinin Sonuna Dek

82-89. Yardımcı (büyülü nesne)

82. adı

83. çağrı biçimi

84. olaya katılma biçimi

85. ortaya çıkışının özellikleri

86. dış görünümü

87. ilk oturduğu yer

88. yardımcının eğitilmesi (yola getirilmesi)

89. yardımcının bilgeliği

90. belirlenmiş yere dek götürme

91. varış biçimi.

92. aranan nesnenin bulunduğu yerin özellikleri

a) prensesin konutu

b) saldırganın konutu

c) "üç kere onuncu krallığın" betimlenmesi

93-97. Saldırganın ikinci kez ortaya çıkışı

93. olaya katılma biçimi (saldırgan ortaya çıkarılır, vb)

94. saldırganın görünümü

95. saldırganın yanındakiler

96. ortaya çıkışının özellikleri

97. saldırganın kahramanla konuşması.

98-101. prensesin (aranan nesnenin) ikinci kez ortaya çıkışı (ilk kez eksiklik durumunda ortaya çıkmıştı)

98. olaya katılma biçimi

99. görünümü

100. ortaya çıkışının özellikleri (deniz kıyısında oturmaktadır, vb.)

101. karşılıklı konuşma

102-105. Saldırganla çatışma

102. çatışma yeri

103. çatışmadan önce (üfleyerek yapılan hava akımı, vb.)

104. çatışma ya da dalaşma biçimi;

105. çatışmadan sonra (beden yakılır)

106-107. Özel bir işaretin benimsettirilmesi

106. veren kişi

107. veriliş biçimi

108-109. Saldırgana karşı zafer

108. kahramanın rolü

109. yardımcının rolü. Üçlemeler. EK 1

11O-113. Düzmece kahraman (ikinci tür bir düzmece kahraman: saka, general; bkz. yukarıda 1. Bölüm)

110. adı

111. ortaya çıkış biçimi

112. çatışma sırasındaki davranışı

113. prensesle konuşma, aldatmalar, vb.

114-119. Kötülüğün ya da eksikliğin giderilmesi

 114. yardımcının yasaklanması

115. yasağın çiğnenmesi

116. kahramanın rolü

117. yardımcının rolü

118. giderme biçimi;

119. üçlemedeki yardımcı öğeler

120. geri dönüş

121 - 124. İzleme

121. saldırganın, kahramanın kaçışı konusunda edindiği bilginin biçimi

122. izlemenin biçimi

123. kahramanın izleme konusunda edindiği bilgi

124. üçlemelerdeki yardımcı öğeler

125-127. İzleme sırasında yardım

125. kurtaran kişi

126. yardımın biçimi

 127. saldırganın ölümü

ÇİZELGE VI

İkinci Olaylar Dizisinin Başlangıcı

Yeni kötülüğün (A1 ya da A2, vb.) ortaya çıkmasından geri dönüşe dek, daha önce olup biten her şey, aynı bölüm­lerle yinelenir.

ÇİZELGE VII

İkinci Olaylar Dizisinin Devamı

128. Kimliğini gizleyerek gelme

a) kahraman evine döner ve hizmetkâr olarak ça­lışır

b) evine döner ama hizmetkâr olarak çalışmaz

c) bir başka kralın yanına çalışmaya gider

d) başka gizleme biçimleri, vb.

129-131. Düzmece kahramanın asılsız savları

129. işlevi yerine getiren kişi

130. asılsız savların biçimi

131. evlilik hazırlıkları

132-136. Güç iş

132. güç işi veren kişi

133. güç işin, bu işi verenlerce güdülenmesi (has­talık, vb. )

134. güç işin gerçek güdülenmesi (gerçek kahra­manı düzmece kahramandan ayırma isteği, vb)

135. güç işin içeriği

136. üçlemelerdeki yardımcı öğeler

137-140. Güç işi yerine getirme

137. yardımcıyla konuşma

138. yardımcının rolü

139. güç işi yerine getirme biçimi

140. üçlemelerdeki yardımcı öğeler

 141-143. Tanınma

141. gerçek kahramanla karşılaşma biçimi (bir şö­lenin düzenlenmesi, dilencilerin geçişi)

142. kahramanın ortaya çıkış biçimi (evlilik sıra­sında ortaya çıkışı, vb.)

143. tanınma biçimi

144-146. Düzmece kahraman ortaya çıkarılır

144. düzmece kahramanı ortaya çıkaran kişi; EK 1

145. ortaya çıkarılış biçimi

 146. ortaya çıkarılışı sağlayan neden

147-148. Biçim değiştirme

147. biçim değiştiren kişi

148. biçim değişikliğinin gerçekleşme biçimi

 149-150. Cezalandırma

149. kişi

150. cezanın türü

151. Evlenme, tahta çıkma

 

Kaynak: Masalın Biçimbilimi (Olağanüstü Masalların Yapısı), Vladimir Propp, Om Yayınları, 2001/2, s. 155-63

Knossos Sarayındaki Duvar Resimleri Ne Kadar Gerçek? Yazılı Kanıtlarla Desteklenmeyen Görsellerde Yorumlama Sorunu

Dilara Kahyaoğlu

[Bu yazıda yazılı kaynakların olmadığı veya az sayıda olduğu dönemlere ait görsellerin, buluntuların  yorumlanmasında ne derece gerçeğe yaklaşılmaktadır, eski görseller bize ulaşırken bozulmaya uğruyor mu, kanıt nedir, inanç nedir, teori nedir, kuşku iyi bir şeydir ama nereye kadar kuşku duyulmalı gibi konuları tartışıyor, soru soruyorum.]

Knossos Sarayı'ndan Bir Duvar Resmi, Girit.  

Orijinallerin parçaları şuradadır: Ulusal Arkeoloji Müzesi, Atina, Yunanistan / Bridgeman Sanat Kütüphanesi.

Minoslu sanatçılar bina duvarlarını canlandırmak için sıva üzerine canlı renklerle boyanmış büyük duvar resimleri yapmışlardır. Bu resim Knossos'taki sarayda, havada takla atmakta olan bir gencin bir boğanın üzerinde gerçekleştirdiği akrobatik performansı gösteriyor. Bazı bilim insanları bu tehlikeli sıçramanın dinsel bir nedeni olduğunu düşünüyor. Yani onlara göre bu gösteri bir dinsel ritüel. Bir kısım bilim insanı ise bu gösterilerin sadece eğlence amacıyla yapıldığını, sirkteki gösterilerden bir farkı olmadığını dile getiriyor.

İşin doğrusu amaçlarının ne olduğunu bilemiyoruz. Sadece tahminde bulunuyoruz çünkü elimizde bunu neden yaptıklarını bize anlattıkları bir yazılı belge yok. Sadece görsellerden yola çıkarak yapılan yorumların yüzde yüz doğru olduğunu düşünmek hatalı bir yaklaşımdır hatta bu konularda yorum yapanların dili tartışılmaz bir kesinlik taşısa bile yine de bir kuşku payı bırakmalıyız çünkü bu resimleri günümüzün bakış açısıyla yorumluyoruz. Gerçekte binlerce yıl önce yaşamış bu insanların kültürüne tam anlamıyla nüfuz edebilmiş değiliz. Bu yorum, yazılı belgeleri hiç olmayan veya az sayıda olan kültürler için söz konusu.  Oysa Mısırlılar ve Sümerlerden bize ulaşan; kendilerini ifade ettikleri, kültürlerini anlattıkları o kadar çok yazılı belge var ki. Bu nedenle bu uygarlıkların görsellerini doğru yorumlamakta oldukça başarılıyız. O yorumlara güvenebiliriz çünkü onlar yazılı kanıtlarla, bilimsel bulgularla desteklenmektedir.



Knossos'a sarayına geri dönecek olursak... Ne yazık ki, zaman ve depremler Minos uygarlığına ait bu resimlerin çoğunu ciddi şekilde tahrip etmiştir. Ve maalesef bizim birebir gerçek zannettiğimiz Knossos duvar resimlerinin bugün gördüğümüz sürümleri büyük ölçüde hayatta kalan resimlerin sonradan boyanmasıyla elde edilmiş rekonstrüksiyonlardır. Bu resimlerin boyanmasını sağlayan ve orijinal görsellere müdahale eden kişi ise Knossos'u bulan ilk kişi olan  Arthur Evans'tır. Arkeolojk çalışmaların hemen başında gerçekleşen bu tip müdahaleler, diğer bir deyişle tahrip etme, bir çok eski sanat eserinin orjinalliğinin bozulmasına yol açmıştır. Hatta bazı iddialara göre bazı resimler icat edilmiştir.

Özellikle ilk dönemlerde yapılan kazılar ve elde edilen buluntulara dair yorumlar için her zaman bir kuşku payı ile yola çıkmalı, kendimizi araştırma yapmaya teşvik etmeliyiz. 

Altamira Mağarası yukarı kesiminden bir sahnenin, bir sanatçı tarafından yeniden çizimi
Kaynak: Max Raphael, Prehistoric Cave Paintings, 1945

Altamira, Yukarı Kesim
Aynı sahnenin daha dar bir çerçeveden çekilmiş fotoğrafı

Düşünme, Tartışma Sorusu
* Binlerce yıl önceden kalan mağara resimleriyle ilgili yorumları okudunuz mu?
Okumadıysanız biraz bekleyin ve o resimleri inceleyerek aklınıza gelen fikirleri not edin sonra o yorumları okuyarak karşılaştırma yapın, arada fark var mı?

*Şunları da dikkate alarak düşünmeye devam edelim;
*Sizin aklınıza gelen fikirleri destekleyecek kanıtlarınız var mı?
*Peki okuduğunuz bilim insanlarının yorumlarını destekleyecek kanıtlar var mı? 

*Önemli Bir Uyarı ve Son Soru
Kanıtla, inancı birbirinden kesin olarak ayırmak gerekir.
Kanıt olarak ileri sürdüğünüz veya sürdükleri argümanlar; inanç mı, bilimsel bir kanıt mı? 
Bu sorunun da cevabını vermek gerekir.

Bilimsel ilerlemenin temel koşullarından biri yorum yapmak, soru sormak, tahminde bulunmaktır. Buna "Tez" ve/veya "Teori" diyoruz. Önemli olan bu iddianın yanlışlanabilir veya doğrulanabilir özellikler taşımasıdır. Tezler bunun için yapılır, bilimsel ilerlemenin yolunu açar. Ama bunun bir bilimsel bir tahmin, bilimsel bir tez olduğunu görmezden gelirsek, bir inanç gibi kesin bir dille "bu budur" diye ifade edersek bu artık bilimsel bir tez olmaktan çıkar bir dogma olur. Böylesi durumlar, kim yaparsa yapsın; araştırmanın, farklı düşüncelerin önünü keser, bilimsel ilerlemenin damarlarını tıkar.

Şunu da eklemek gerekir: Bazı teoriler zaman içinde çok sayıda bulguyla kanıtlanmıştır. Onlar artık bir teori olmaktan çıkmış birer olguya dönüşmüşlerdir. Örneğin Evrim Teorisi. İlk ortaya atıldığında adı teoriydi, şimdi de o ilk an'a ait ismiyle anılıyor. Bu durum bazı kişilerin gerçeği görmesini engellediği gibi, "teori" kelimesinin, karşı-kanıtmış gibi kullanılmasına yol açıyor. "Adı üstünde işte, bu sadece bir teoridir" diyorlar. Köprünün altından çok sular aktı geçti. Bu teorinin gerçekliği, sayılamayacak kadar çok olguyla, bulguyla kanıtlandı hala daha kanıtlanmaya devam ediliyor bunun tartışılacak bir yanı yoktur, Evrim bir olgudur. Tıpkı Vegener'in Kıt'a Kayması Kuramımın (Levha Tektoniği) gerçek olduğunun ortaya çıkması ve kıt'aların kaymasının bugün artık bir olgu olarak kabul edilmesi gibi. Oysa Wegener bunu ilk ortaya attığında şüpheyle karşılanmış hatta kendisiyle dalga geçilmişti.

Levha Tektoniği
Kaynak