Michael MannGiriş, 2003
Bir Sav74 yaşındaki Batisha Hoxha mutfakta, 77 yaşındaki kocası Izet’le birlikte sobanın başında ısınıyordu. Patlamaları duymuş, ama Sırp birliklerinin şehre girdiğini anlayamamışlardı. Biraz sonra beş-altı asker dış kapıdan içeri dalıp, “Çocuklarınız nerede?” diye sordu.
Askerler Izet’i dövmeye başladılar. “O kadar kötü vurdular ki yere düştü,” diyordu Batisha. Onu tekmelerken para istiyor ve oğullarının nerede olduğunu soruyorlardı. Izet yerden başını kaldırıp onlara baktığında onu öldürdüler. “Üç kez göğsüne ateş ettiler,” diye hatırlıyor Batisha. Kocası gözlerinin önünde ölürken, askerler Batisha’nın evlilik yüzüğünü parmağından çekip çıkardılar.
“O acıyı hâlâ hissediyorum,” diyordu. Birkaç el daha ateş ettiler... En sonunda Batisha ile yanındaki on yaşındaki çocuğu tekmeleyerek dışarı çıkardılar.
“Ben daha bahçe kapısından çıkmadan evi yaktılar.” ... Kocasının cesedi alevlerin içinde kalmıştı. Batisha o an felç olmuş gibi olduğu yerde kalakaldı. Evsiz, kocasız, yağmur altında sokakta kalmıştı ve üzerindeki kıyafetlerden başka hiçbir şeyi yoktu. En sonunda bir traktörle geçmekte olan yabancılar onu römorka bindirdiler. Batisha’nın kızı daha sonra onu kuzey Arnavutluk’ta bir sığınmacı kampında buldu.
Kocasıyla birlikte çekilmiş bir fotoğrafına şefkatle bakarak mırıldanıyor Batisha: “Başımıza gelenleri, çektiklerimizi kimse anlamıyor. Sadece Tanrı biliyor.”(1)
Yirminci yüzyılın son yılında Kosova’nın Belanica köyündeki bir evde etnik temizlik işte böyle kanlı bir şekilde yaşanıyordu. Etnik temizliği yapanlar, yerli Arnavutları cinayet ve kargaşa yoluyla korkutup kaçırmak isteyen Sırplardı. Böylece Sırplar bu toprakları ele geçireceklerdi; çünkü burası
“tarihsel hakkımız” diyorlardı.
Şimdi ise Kosova’da işler tersine döndü. 1999’dan beri Arnavutlar, Sırpları kovalıyor. Kosova artık temizlendi, ama Arnavutlardan değil, hemen hemen bütün Sırplardan.Halkların ve yerlerin adını değiştirirsek, son birkaç yüzyılda bu olay dünyanın hemen her yerinde meydana gelmiş olabilirdi-Avustralya’da, Endonezya’da, Hindistan’da, Rusya’da, Almanya’da, İrlanda’da, ABD’de, Brezilya’da. Etnik temizlik modern zamanların en büyük kötülüklerinden biri. Yahudi Soykırımı Holokost’un -önemli bazı açılardan eşsiz olsa da- bir soykırım vakası sıfatıyla eşsiz olmadığını bugün biliyoruz. Dünyada yaşanan soykırımlar neyse ki az sayıda, ama o kadar ciddi olmasa da cinai etnik temizlik içeren sayısız vakayla çevrelenmiş durumdalar.
Elinizdeki kitap bu korkunç zalimliklere bir açıklama getirmeye çalışıyor. Kafaların netleşmesi için kitabın planını daha başlangıçta sekiz genel tez halinde anlatacağım. Bu tezler en genelden özele, makrodan mikroya doğru art arda ilerlerken toptan bir açıklamanın parçalarını oluşturuyor. En kötü etnik temizlik vakalarını, kitlesel katliamları içerenleri ayrıntısıyla inceleyerek bu tezleri kanıtlamayı umuyorum.
1. İlk tezim bu cinai etnik temizlik olaylarının yayıldığı geniş tarihsel dönemle ilgili.
Cinai temizlik moderndir, çünkü demokrasinin karanlık yüzüdür. Demokrasilerde rutin olarak cinai temizlik yapıldığını söylemek istemediğimi baştan belirteyim. Çok az demokraside bu yapılmıştır. Ayrıca bir ideal olarak demokrasiyi de reddetmiyorum - bu ideali destekliyorum. Yine de demokrasi daima çoğunluğun azınlık üstünde tiranlık yapması ihtimalini beraberinde getirir ve bu ihtimal bazı çok-etnili ortamlarda daha kötü neticeler yaratabilir.
Bu tezin iki kısmı var: modernlik ve demokrasi. Etnik temizlik esasen moderndir. Daha önceki tarihlerde bilinmeyen bir şey olmasa da (hattâ büyük ihtimalle tarih öncesinde hakim olan çok küçük gruplar arasında da yaygın olsa da), modern zamanlarda daha sık ve ölümcül bir hale geldi. Yirminci yüzyıldaki etnik çatışmaların yol açtığı 70 milyona yakın ölümün yanında önceki yüzyıllardaki ölümler çok çok az görünüyor. Buna ilaveten,
geleneksel savaş sanatı halkları tümden düşman sayıp hedef almaya giderek daha çok yöneliyor. Birinci Dünya Savaşı’ndaki ölümlerin yüzde onundan azı sivilken, İkinci Dünya Savaşı’nda sivil ölümlerin oranı toplam ölümlerin yarısına çıktı, 1990’larda sürdürülen savaşlarda ise yüzde sekseni aştı. Çoğunluğu etnik yapıda olan iç savaşlar, ölüme yol açma bakımından devletlerarası savaşları solladı. Bu savaşlarda yaklaşık 20 milyon kişi öldü, ama kesin rakamı bilmeye imkân yok (Chesterman, 2001: 2; Fearon & Laitin, 2003; Gurr, 1993, 2000; Harff, 2003; Markusen & Kopf, 1995: 27-34 rakam verme girişimlerinde bulunmuştur).
2003 yılında ben bunları yazarken, dört bir yanda yeni etnik ve dini çatışmalar patlıyor: Kuzey İrlanda, Bask Ülkesi, Kıbrıs, Bosna, Kosova, Makedonya, Cezayir, Türkiye, İsrail, Irak, Çeçenya, Azerbaycan, Afganistan, Pakistan, Hindistan, Sri Lanka, Kaşmir, Burma, Tibet, Çin Xinjiang’ı, Fiji, güney Filipinler, bazı Endonezya adalan, Bolivya, Peru, Meksika, Sudan, Somali, Senegal, Uganda, Sierra Leone, Liberya, Nijerya, Kongo, Ruanda ve Burundi. Bunların yarısından fazlasında ciddi sayıda insan öldürüldü. Siz bu sözcükleri okurken, muhtemelen televizyon ekranınızda ya da gazetede etnik bir krizin patlamasıyla ortaya çıkan şiddet gösteriliyor olacak, üstelik birkaç başka patlama da haber yapmaya değer sayılmayacak. Yirminci yüzyıl epeyce kötü geçti. Belki yirmibirinci yüzyıl daha da kötü olacak.
11 Eylül 200l’de yaratılan kaos ve tetiklediği “teröre karşı savaş” kanlı etnik ve dini çatışmaların dehşetini tüm dünyanın bilincine kazıdı. Özellikle, son yarım yüzyılda bu tür şeylerden korunan zengin Kuzey ülkelerini evlerinde vurdu. Ne 11 Eylül saldırısı ne de Afganistan ve Irak’a yapılan misilleme saldırıları etnik temizlik amacı taşıyordu, ama İsrailliler ile Filistinliler, Sünniler ile Şiiler, Iraklılar ile Kürtler, Ruslar ile Çeçenler, Kaşmirli Müslümanlar ile Hindular ve çeşitli Afgan kabileleri arasındaki etnik-dini çatışmalarla çabucak içiçe geçtiler. Aslında bu çatışmalardan bazıları Büyük Devletlerin dış politikalarının yularını da elinde tutuyormuş gibi görünüyordu.
Bu yüzden cinai etnik temizlik ne ilkel ne de yabancı bir şeydir. Ne yazık ki, bizim uygarlığımıza ve bize aittir. Çoğu insan dünyada milliyetçiliğin yükselişine bağlı olduğunu söyler ve bu doğrudur. Fakat milliyetçilik ancak siyasileştiğinde, ulus-devletteki modern demokrasi özlemlerinin sapkınlaşmasını temsil ettiğinde çok tehlikeli hale gelir. Demokrasi halk egemenliği anlamına gelir. Ama modern dönemde halk iki anlama gelmektedir. Birincisi Yunanlıların demos ile kastettiği anlamdır. Bu da sıradan insanlar, nüfus kitlesi demektir. Demek ki demokrasi sıradan insanların, kitlelerin iktidarıdır. Ama bizim uygarlığımızda halk aynı zamanda “ulus” yani başka bir Yunanca terim olan ethnos, bir etnik grup -diğer halklardan ayrı, ortak bir kültürü ve miras hissini paylaşan bir halk- anlamına da gelir. Fakat halk kendi ulus-devletine egemense ve halk etnik terimlerle tanımlanıyorsa, o zaman etnik bütünlüğü, demokrasinin merkezi niteliği olan yurttaş çeşitliliğine ağır basacaktır. Böyle bir halk iktidarda olunca, farklı etnik gruplardan olanların başına ne gelir? Cevaplar çoğunlukla nahoştur - özellikle de bir etnik grup çoğunluk oluşturuyorsa, çünkü böyle bir durumda “demokratik” ama aynı zamanda zorbaca bir yönetim söz konusu olacaktır. Wimmer’e (2002) göre modernliğin yapısında etnik ve milliyetçi ilkeler vardır; çünkü yurttaşlık, demokrasi ve refah kurumları etnik ve milliyetçi dışlama biçimlerine bağlanmıştır. Modernliğin başka bazı özelliklerinin etnik temizliğin ani yükselişinde daha ikincil roller oynadığını düşünüyorum. Bazı modern profesyonel askeri kurumların düşmana karşı imha savaşları yürütmeye yöneldiğini, faşizm ve komünizm gibi modern ideolojilerde benzer bir gaddarlık bulunduğunu göreceğiz. Fakat tüm bunların altında yok edilecek düşmanın bütün bir halk olması mefhumu vardır.
Birinci tezimi bazı alttezlerle netleştireceğim.
1a. Cinai etnik temizlik demokrasi çağındaki bir tehlikedir; çünkü çok-etnili halk idaresi ideali demos ile baskın ethnos iç içe geçmeye başlar, azınlıkların temizlenmesini teşvik eden organik ulus ve devlet anlayışları üretilir. Daha sonra sosyalist demokrasi idealleri de sapkınlaşmış, demos’un proletarya yani işçi sınıfıyla iç içe geçmesiyle birlikte diğer sınıfları temizleme baskısı oluşmuştur. Bunlar demokratik ideallerin cinai temizliğe dönüşmesinin en genel yolları olmuştur.
1b. Modern sömürgelerde, belli bağlamlardaki yerleşimci demokrasileri hakikaten kanlı olmuş, hattâ daha otoriter sömürge hükümetlerinin ötesine geçmiştir. Yerleşimciler, sömürge kurumlarını ne kadar çok kontrol ediyorsa, temizlik o kadar kanlı olmuştur. Dördüncü bölümde bu durum gösterilecek. Demokratik rejimler ile katliamlar arasında bulduğum en doğrudan ilişki budur.
1c. Demokratikleşmeye yeni başlamış rejimlerin, cinai etnik temizlik yapma ihtimali istikrarlı otoriter rejimlere nazaran daha fazladır (aynı argüman Chua, 2004’te de bulunabilir). Demos ile ethnos'un iç içe geçme ihtimalinin en yüksek olduğu anlar, çok-etnili ortamlarda otoriter rejimlerin zayıfladığı anlardır. Tersinden bakarsak da, böyle bağlamlardaki istikrarlı otoriter rejimler böl ve yönetle hüküm sürme eğilimindedir. Bu yüzden etnik olanlar da dahil güçlü grupların taleplerini dengelemeye çalışırlar. Gel gelelim, az sayıda yüksek derecede otoriter rejim bu çizgiden sapar.
Bu rejimler, çoğunluk grupları kitlesel parti-devlet dahilinde örgütleyerek halkı “düşman” azınlıklara karşı harekete geçirirler. Yedi-onbirinci bölümlerde tartışılan Nazi ve komünist rejimler demokrasi değil diktatörlüktü; fakat müstakbel demokratikleşme bağlamlarında doğmuş, sonra da bu bağlamları sömürmüşlerdi. Halkı ethnos ya da proletarya olarak seferber etmişlerdir. Bu rejimler buradaki alttezin kısmi istisnalarıdır.
1d. İstikrarlı kurumsal demokrasilerin cinai temizlik yapma ihtimalleri demokratikleşen ya da otoriter rejimlerinkinden daha düşüktür. Seçim sistemini ve çoğunluk idaresini pekiştirmekle kalmamışlar, azınlıkları da anayasal güvence altına almışlardır. Fakat geçmişleri bu kadar erdemle dolu değildir. Çoğunluğu günümüzdeki tek-etnisiteli yurttaş yapısını oluşturmak için yeterince etnik temizliğe başvurmuştur. Bu ülkelerin geçmişinde arındırma ile demokratikleşme el ele ilerlemiştir. Liberal demokrasiler etnik temizlik üzerinde yükselmiştir; fakat sömürgeler dışında bu süreç kurumsal zorlama biçiminde gerçekleşmiştir, katliam şeklinde değil.
1e.
Fiilen cinai temizlik suçu işleyen rejimler kesinlikle demokratik değildir; çünkü aksi takdirde terimlerde çelişki doğacaktır. Dolayısıyla bu alttezler ilk elden etnik çatışmadaki şiddet artışının ilk safhalarına uygulanabilir. Nitekim çatışmaların şiddeti arttıkça, suçlu rejimlerin demokratikliği azalır. Demokrasinin karanlık yüzü gerek liberal gerekse sosyalist demokrasi ideallerinin zaman içinde sapkınlaşmasıdır.
Bu karmaşık ilişkiler ışığında günümüz dünyasında demokrasi ile etnik temizlik arasında basit ve genel bir ilişkisellik bulamayacağız - Fearon ve Laitin (2003) son dönemdeki iç savaşların (çoğunlukla etnik) niceliksel incelemesinde bunu doğrular. Fakat ben statik bir karşılaştırmalı analiz yapmıyorum. Analizim tarihsel ve dinamiktir: Cinai temizlik modernleşme ve demokratikleşme sürecinde dünyayı dolaşıp durmuştur. Esasen, geçmişi demokratik ulus-devleti icat eden Avrupa’dadır. Avrupalıların yaşadığı ülkeler artık güvenli sayılabilecek kadar emniyetlidir; fakat onların da çoğunda etnik temizlik yapılmıştır (tez ld’de gösterildi). Artık temizliğin merkez üssü dünyanın Güney’ine kaymıştır. İnsanlık önlem almayı başaramazsa, dünyada -umarız ki, etnik temizlik yapılmamış- demokrasiler hüküm sürene kadar da yayılmayı sürdürecektir. Ancak ondan sonra azalabilir. Fakat dünyadan daha hızlı silinmesini istiyorsak, demokrasinin karanlık yüzüyle hemen şimdi adamakıllı yüzleşmemiz gerek.
2.
Sınıfsal hisleri yakalayıp etno-milliyetçiliğe yönlendirme sürecinde, sosyal katmanlaşmanın ana biçimi olan sınıfın yerini etnisite alınca etnik düşmanlık yükselir. Arındırma geçmişte nadirdi; çünkü büyük tarihsel toplumların çoğu sınıfsal olarak ayrışmıştı. Bu toplumlara aristokrasiler ya da başka küçük oligarşiler hakimdi ve sıradan insanlarla ortak bir kültürü ya da etnik kimliği paylaştıkları pek görülmezdi. Aslında halkı hor görür, genelde insan bile saymazlardı. Sınıfsal çizgileri kesin bir halk yoktu - sınıf etnisiteye ağır basıyordu, ilk modern toplumlarda bile sınıf politikaları ağırlıktaydı. Liberal temsili devletler ilk başta sınıf çatışmalarında uzlaşma sağlamanın, sınıfsal farklara çoğul bir halk ve ülke hissi katmanın bir yolu olarak ortaya çıkmıştı. Bir nebze etnik çeşitliliği hoş görüyorlardı. Fakat yabancı olarak tanımlanan idarecilere karşı modern demokrasi mücadelesinin tüm halkı içerdiği yerlerde, etnik bir halk hissi doğdu, çoğu durumda sınıfsal hınçları da bünyesine aldı. Halk proleter bir ülke gibi görülüyor ve geri kalmış halklara medeniyet götürdükleri vecizesini yumurtlayan üst sınıf emperyal uluslardan temel demokratik haklarını talep ettiği düşünülüyordu. Günümüzde Filistin mücadelesi kesinlikle proleter bir tonlamaya sahiptir, kendisini ezenleri -Amerikan emperyalizmini arkasına almış- sömürücü ve kolonileşmeci İsrail olarak görür. İsrailliler ve Amerikalılar da ilkel teröristlere karşı medeniyeti savunduklarını iddia ederler. Buradaki argümanlar daha önceki zamanların düşman sınıflarının argümanlarına benzemektedir.
Etnik farklar başka toplumsal farklarla -özellikle sınıf, din ve cinsiyet farklarıyla- iç içe geçer. Etno-milliyetçiliğin en kuvvetli olduğu yerler, diğer sömürü hislerini içerebildiği yerlerdir. Etno-milliyetçilik üzerine son dönem yazıların en ciddi kusuru, sınıf ilişkilerinin neredeyse tamamen ihmal edilmesi olmuştur (Brubaker, 1996; Hutchinson, 1994; Smith, 2001’de olduğu gibi). Diğerleri de sınıfı maddi, etnisiteyi duygusal sayma hatasını yaparlar (Connor, 1994: 144-64; Horowitz, 1985: 105-35). Bu hata da sınıf çatışmasını baskın sayıp etnik yapıyı ihmal eden önceki nesillerden yazarların kusurunu basitçe tersinden tekrarlamaktır. Üstelik bu durum sadece akademisyenlerle de sınırlı değil. Medya da sınıf mücadelelerini büyük ölçüde ihmal edip etnik çekişmelere vurgu yapıyor. Yine de fiiliyatta bu iki çatışma tipi iç içe geçiyor. Filistinliler, Dayaklar, Hutular vs. maddi bakımdan sömürüldüklerini düşünüyorlar. Bolşevikler ve Maocular toprak sahibi ve kulak sınıfların ülkeyi sömürdüğünü düşünüyorlardı. Etnik yapı ya da sınıftan herhangi birini ihmal etmek hatalıdır. Kimi zaman biri ya da diğeri ağır basabilir; fakat bu diğerini içermesi ve yönlendirmesi anlamına gelecektir. Aynı şey toplumsal cinsiyet ve bölgesel hisler için de söylenebilir.
Nitekim cinai temizlik ayrı ama eşit durumdaki rakip etnik gruplar arasında gerçekleşmez. Salt fark üzerinden çok fazla çatışma çıkmaz. Sorunların kaynağı Hıristiyanlar ile Müslümanlar arasındaki karşıtlık değil, Müslümanların Hıristiyanlarca ezildiğim hissettiği (ya da tersi) bağlamlardır. Güney Afrika’daki apartheid talebi fiilen gerçekleşip de ırkların ayrı ama eşit gelişimini üretebilseydi, Afrikalılar isyan etmezdi. İsyan ettiler, çünkü apartheid düzmeceydi ve aslında Afrikalıların beyazlar tarafından ırksal sömürüsünü içeriyordu. Ciddi etnik çatışmanın doğması için bir etnik grubun diğerini sömürdüğü düşünülmelidir. Dolayısıyla ezen emperyalist de “medeniyetinin” “ilkelliğe” yenik düşmesi tehlikesine karşı “haklı” bir öfkeyle tepki verecektir - tıpkı devrim tehlikesine karşı üst sınıfların verdiği tepki gibi.
3. Cinai temizliğin tehlike bölgesine iki şekilde girilir: (a) epeyce eski iki etnik grubu temsil eden hareketler, aynı toprakların tamamında ya da bir kısmında kendi devletini kurmak ister ve
(b) bu istekleri onlara göre hem gayet meşrudur hem de gerçekleşme şansı makul düzeydedir. Tehlikeli vak'aların hemen hepsinde iki etnik grup vardır; her ikisi de hayli güçlüdür ve rakip siyasi egemenlik iddiaları eski etnik fark hislerinin üstüne oturur - gerçi genellikle kadim nefretler denen şeyin üstüne oturmaz. Rakip siyasi egemenlik iddialarının kalıcılaşması yüzünden etnik farklar kötü yönde büyüyerek ciddi nefrete, tehlikeli düzeyde temizliğe yol açar. Toplumlarda karakteristik olarak dört ana iktidar kaynağı tanımlıyorum: ideolojik, ekonomik, askeri ve siyasi. Cinai etnik çatışma öncelikle siyasi güç ilişkileriyle ilgilidir, fakat gelişim sürecinde ideolojik, ekonomik ve son olarak askeri güç ilişkileri de devreye girer. Ben etnik temizliği esasen siyasi anlamda açıklıyorum.
4. İki alternatif senaryodan biri tükenince cinai temizlik eşiğine ulaşılır (4a). Gücü az olan taraf dışarıdan -genellikle komşu devletten, belki de etnik anayurdu olan devletten (Brubaker, 1996’da olduğu gibi)- yardım geleceğine inandığı için boyun eğmeyerek savaşma cüretini gösterir (aksi takdirde boyun eğme çatışmanın ölümcüllüğünü azaltır). Bu senaryoda her iki taraf da aynı topraklarda siyasi iddiada bulunmakta ve her ikisi de iddiasını gerçekleştirecek kaynaklara sahip olduğuna inanmaktadır. Örneğin Yugoslavya, Ruanda, Kaşmir ve Çeçen vakaları böyleydi. ABD’nin bugünkü teröre karşı savaşının hedefi bu tür bir dış desteği terörizm diye etiketleyip ortadan kaldırmaya yöneliktir (bkz. onyedinci bölüm).
(4b) Kuvvetli taraf düşük bir fiziksel ya da ahlaki riskle kendi temizlenmiş devletini elde etmek için zor kullanacak kadar ezici bir askeri güce ve ideolojik meşruluğa sahip olduğuna inanır. Daha sonra değerlendirilecek olan Kuzey Amerikan, Avustralya ve Çerkez vakalarındaki koloni yerleşimcilerinde durum böyledir. Ermeni ve Yahudi vak'alarında ise bu iki senaryo birbirine karışmıştı; çünkü baskın Türk ve Alman tarafları zayıf Ermeni ve Yahudi taraflarının çok daha tehlikeli yabancılarla ittifakını önlemek için önceden saldırıya geçmeleri gerektiğine inanıyordu. Tüm bu korkunç sonuçlar iki taraf arasındaki etkileşimden doğmuştur. Böyle bir şiddetlenmeyi sırf suçluların eylemleri ve inançlarıyla açıklayamayız. Suçlu ve mağdur gruplar arasındaki -ve genellikle başka gruplarla aralarındaki- etkileşimleri incelememiz gereklidir. Zira iki etnik grubun söz konusu olduğu durumların bile çok azı cinai temizliğe yol açmıştır. Taraflardan birinin ya da ikisinin uzlaşma ya da yönlendirmeden ziyade savaşmaya karar vermesi gerekir ki bu alışılmadık bir tercihtir.
5. İhtilaflı topraklardaki egemen devlet genellikle savaşa yol açan istikrarsız bir jeopolitik çevrede hizipleşmiş ve radikalleşmişse, sınır aşılır ve cinai temizlik suçu işlenir. Böyle siyasi ve jeopolitik krizlerde radikaller ortaya çıkarak etnik düşman olarak algılananlara karşı daha sert müdahale çağrısı yapar. Aslında rakip gruplar arasında etnik çatışmanın çok eski olduğu yerlerde bu muamele genellikle ritüelleşmiş, döngüsel ve başa çıkılabilir durumdadır. Hakiki cinai temizlik ise aksine beklenmedik, ilk başta niyet edilmemiş bir durumdur ve savaş gibi alakasız krizlerden doğar. Tersine, yani devletlerin ve jeopolitikanın istikrarlı olduğu vak'alarda, çok ciddi etnik gerilimler ve şiddet bile döngüsel olur ve daha düşük şiddet düzeylerinde başa çıkılabilir - onaltıncı bölümdeki günümüz Hindistan’ında bu durumu görüyoruz. Ama siyasi kurumların istikrarsız ve savaştan zarar görmüş olduğu hallerde şiddet toplu katliama yol açabilir - Harff’m (2003) dünya çapında siyasi temizliklerle ilgili çalışması da bu savı destekler.
Siyasi istikrarsızlığın farklı biçimleri vardır. Bazı devletler bölünmüş ve hizipleşmişken (Ruanda’daki Hutu devleti gibi); diğerleri yeni tahkim olmuştur ve gerek muhalifleri gerekse hizipçiliği kararlılıkla bastırmıştır (Nazi devleti gibi). Bazı yeni devletlerin konsolide olması çok düzensiz olmuştur (yeni Bosna ve Hırvat devletlerinde olduğu gibi). Fakat bunlar -demokratik ya da otoriter- istikrarlı ve bütünlüklü devletler değildi. Keza başarısız olmuş devletler de değildi; siyasal bilimler araştırmacılarının gösterdiği üzere, iç savaş üretmeye en yatkın olanlar bu tip devletlerdir (yirmibirinci yüzyıl başındaki Kongo istisnadır). En kanlı safhadaki etnik temizlikler çoğunlukla devletler tarafından idare edilir ve bu da bir nebze devlet bütünlüğü ve kapasitesi gerektirir.
6. Cinai temizlik nadiren suçluların en baştaki niyetidir. Daha ilk baştan toplu katliam planları yapan şeytani zekâlar nadiren görülür. Hitler bile böyle değildir. Cinai temizlik tipik olarak C planı şeklinde, algılanan etnik tehdide yönelik ilk iki tepki başarısız olduktan sonra geliştirilir. A planı ya uzlaşma ya da doğrudan baskı çerçevesinde özenle planlanmış bir çözüm öngörür. A planı başarısız olunca daha radikal ve baskıcı bir uyarlaması olan B planı hazırlanır. B planı yükselen şiddet ve artan siyasi istikrarsızlık karşısında daha aceleye getirilmiştir. İkisi de başarısız olunca bazı plancılar daha da radikalleşir. Sonucu anlayabilmek için, şiddet artışını doğuran etkileşimler dizisinin amaçlanmamış sonuçlarını analiz etmemiz gereklidir. Bu ardışık planlar hem mantıksal hem de daha arızi şiddetlenmeler içerebilir. Suçlular daha ilk dönemden etnik dış gruptan kurtulma kararını ideolojik olarak vermiş olabilir ve yumuşak yöntemler başarısız olunca, neredeyse mantık gereği giderek daha radikal yollar kullanmış ve tüm engelleri kaldırmak için kesin bir kararlılıkla dozu artırmış gibi görünmektedirler. Hitler ve askerleri için bu durum geçerlidir: Yahudi sorununun Nihai Çözüm’ünde bir rastlantıdan ziyade, önüne çıkan engelleri amansızca aşan bir ideolojinin mantıksal sertleşmesi söz konusudur. Fakat Jön Türkler vakasında Ermeni sorununun nihai çözümü çok daha rastlantısal görünür, 1915’te onların gözünde aniden ümitsiz hale gelen durumlarından açığa çıkmıştır.
Maksatlılığın önemini bu şekilde azaltmak ahlaken rahatsız bir konum yaratıyor ve mağdurlar adına konuşanlarla sık sık ters düşmeme yol açıyor. Yahudi, Ermeni ve Tutsi soykırımı ile sömürgeleştirilmiş yerli halklardan bazılarının soykırımı kasıtlı olarak yürütülmüştür. Bu yönde kanıtlar çoktur. Fakat sağ kalan mağdurlarda ezenlerin önceden planlama yaptığını vurgulama eğilimi oluyor. Bu eğilim büyük ihtimalle en çok da acılarına bir anlam bulma ihtiyacından kaynaklanıyor. Böyle büyük acıları rastlantısal saymaktan daha kötü ne olabilir. Kral Lear’da Edgar acıları konusunda şöyle der: “Maskara veletlere sinek neyse, tanrılara biz oyuz.” Bunu insan toplumuna dair cazip bir teori olarak görüyorum; fakat mağdurların da böyle göreceğinden şüpheliyim. Aslında cinai temizliğin rastlantısal olduğunu öne sürmüyorum, ama suçlama merkezli teorilerin gösterdiğinden çok daha karmaşık ve koşullara bağlı olduğunu düşünüyorum. Eninde sonunda suç kasıtlı olarak işlenir; fakat kasıta giden yol genellikle dolambaçlıdır.
7. Üç ana düzeyde suçlu vardır: (a) parti-devletleri yöneten radikal elitler;
(b) azılı paramiliterleri oluşturan militan çeteleri;
(c) halkın çoğunluğunun değilse de belli bir halk kitlesinin desteğini sağlayan yandaş tabanı. Elitler, militanlar ve yandaş tabanları cinai temizliğin sürmesi için normalde gereklidir. Salt kötü liderleri ya da etnik grupların tüm üyelerini suçlayamayız. Yoksa liderlere hakikaten sihirli manipülasyon güçleri bahşetmiş ya da bütün olarak halklara hakikaten dikkate değer bir dargörüşlülük atfetmiş oluruz. Her iki varsayım da sosyologların insan toplumlarının doğasına ilişkin tüm bilgilerine ters düşer. Ele aldığım tüm vak'alardaki elitler, militanlar ve yandaş tabanları çok karmaşık şekillerde ilişkilenmekte, (tıpkı diğer toplumsal hareketler gibi) alelade iktidar ilişkileri yaratan toplumsal hareketler oluşturmaktadır. İktidar üç farklı şekilde kendini gösterir: elitlerce yukarıdan aşağı, halkın baskısıyla aşağıdan yukarı ve paramiliterlerce zor yoluyla yana doğru. Bu baskılar etkileşir ve her toplumsal harekette bulunan alelade ilişkiler üretir - özellikle de hiyerarşi, yoldaşlık ve kariyer ilişkileri. Birazdan göreceğimiz üzere, suçluların güdüleri üzerinde bunun büyük etkisi vardır.
Yandaş tabanı nosyonu, cinai temizliğin çeşitli milliyetçilik, devletçilik, şiddet bileşimlerini tercih eden çevrelerde daha fazla yankı bulduğunu gösterir. Ana yandaş tabanları etnik mülteciler ve tehdit altındaki sınır bölgelerinde yaşayanlardır; geçimlerini ve değerlerini sürdürmek için devlete daha bağımlıdırlar; ekonominin sınıf çatışması yaratan (etno-milliyetçi çatışma modelleri yerine sınıfsallığın öne çıktığı) ana sektörlerinin dışında yaşar ve çalışırlar; toplumsal problemleri çözme ya da kişisel yükseliş yolu olarak fiziksel şiddete yakındırlar -mesela askerler, polisler, suçlular, holiganlar ve sporcular; maçoluk ideolojisinin cazibesine kapılanlar - dünyaya kendilerini kabul ettirmek isteyen ve çoğu durumda önceki bir şiddet evresindeki gençler arasından çıkan yaşlı erkekler tarafından yönlendirilen genç erkekler ağırlıktadır. Demek ki temizlik hareketlerindeki ana katmanlaşma eksenleri bölge, ekonomik sektör, toplumsal cinsiyet ve yaştır Radikal etno-milliyetçi hareketler genelde normal bir sınıfsal yapıya sahiptir: üst ve orta sınıflardan gelen liderler, daha aşağıdan gelen taban - çoğu durumda da gerçekten pis işleri işçi sınıfı yapar. Tüm bu grupların güdülerini, kariyerlerini ve etkileşimlerini değerlendireceğim.
8. Son olarak, sıradan insanlar normal toplumsal yapılar tarafından cinai etnik temizliğin failleri haline getirilir ve çok daha alelade güdülerle hareket ederler. Etnik temizliği anlayabilmek için, rahatsız ya da psikotik insanlar olan suçlularla ilgili özel bir psikolojiden ziyade, bir iktidar sosyolojisine ihtiyacımız var. Psikolog Charny (1986: 144) şu gözlemi yapar: “Kitlesel katliamların sorumluları büyük ölçüde sıradan insanlardır - ruh sağlığıyla ilgili mesleklerin şu anda kabul edilen tanımlarına göre normal kişilerdir.”
Benzer durumlarda kaldığımızda ya da benzer toplumsal yandaş tabanlarına yerleştirildiğimizde siz ya da ben de cinai etnik temizlik suçu işleyebiliriz. Hiçbir etnik grup ya da millet bundan muaf değil. Pek çok Amerikalı ve Avustralyalı geçmişte cinai temizlik suçu işlemiştir; bazı Yahudiler ve Ermeniler - yirminci yüzyılın en mağdur edilmiş halkları- son dönemde Filistinliler ve Azerilere karşı kıyım suçu işlemiştir (bu mağdur grupların bazıları da aynı suçu işlemektedir).
Erdemli halklar yoktur. Dinler tüm insanlardaki ilk günahın, insanın kötülük etme kapasitesinin altını çizme eğilimindedir. Nitekim, hemen hepimiz yanlış koşullara ve yandaş tabanlara yerleştirildiğimizde böyle bir kötülük yapabiliriz - hattâ bundan keyif alabiliriz. Fakat ilk günah açıklaması bu durumu izaha yetmez; çünkü kötülük yapma kapasitemiz ancak bu kitapta bahsedilen koşullarda gerçekleşmektedir. Etnik temizlikte koşullar ilkel ya da kadim değil moderndir. Modernlikte özellikle bu kötülüğü kitlesel ölçekte serbest bırakan bir şey vardır.
Toplumların karmaşıklığı ve eşsizliği yüzünden, tezlerim bilimsel yasalar olamaz. Hattâ tüm vak'a çalışmalarıma tam olarak uymuyorlar. Örneğin Nazi soykırımı 3. teze tam olarak uymaz; çünkü Yahudiler Almanya’nın herhangi bir yerinde egemenlik iddiasında değildi. Yedinci bölümde 3. tezin değiştirilmiş, dolaylı bir versiyonunu sunuyorum. Bu versiyona göre Yahudiler Alman etno-milliyetçilerine başka grupların (özellikle mahut Yahudi-Bolşeviklerin) siyasi egemenlik iddialarında suç ortağı olarak görünüyorlardı. Her vak'ada tezlerimin ne ölçüde geçerli olduğunu sorguluyor, zorunlu fark ve değişikliklere dikkat çekiyorum. İkinci ve üçüncü bölümlerde antik dönemden modern döneme kadar temizliğin kısa bir tarihini veriyor, etnik temizliğin ilk başta ne kadar nadir olduğunu fakat sonra Avrupalıların dünyasında nasıl salgın gibi yayıldığını gösteriyorum. Gerçi etnik temizlik ilk başta sınıf çatışmasına tabi ılımlı yollardan yayılıyordu. İnsanlık tarihinin büyük bir kısmında toplu katliamlar alışıldık değilse de her yerde karşımıza çıkmaktadır. Fakat ilk yüzyıllarda bir halkı ortadan kaldırmak (“temizlemek”) için cinayet işlenmesi nadir bir durumdu. Önce selamet dinlerinin, sonra halk egemenliğinin yükselişiyle beraber işler tehlikeli bir hal aldı. Bu yüzden kitabın ampirik çekirdeği modern cinai temizlik patlamalarının en kötülerine dair bir dizi incelemeden oluşuyor. Tüm vak'alarda tehlike bölgelerinin en genel sebeplerinden başlıyor, bardağı taşırıp fiili cinai temizlik süreçlerini ve suçlularını yaratan olaylara kadar gidiyorum.
Analizimde aynı zamanda iki yöntemsel güçlükle yüzleşmek zorunda kaldım. Neyse ki cinai temizlikler nadir görülüyor. Peki bu kadar az vak'adan genelliklere nasıl ulaşabiliriz? Sebepler her vak'ada eşsiz değil midir? Bir ölçüde eşsizdir. Naziler ve Yahudilerden nefretleri eşsizdi. Aynı ülkede iç içe yaşayan, kendi merkezi topraklarına çekilemeyen Tutsiler ile Hutularm Ruanda’daki durumu da böyleydi. Ele aldığım tüm vak'aların saygı göstermem gereken kendine özgü yönleri var. İkincisi, sadece bu vakaları ele almak, ancak olayların tırmanması sonucu toplu katliamlar doğuran vak'aları kapsayabileceğim, etnik gerilimlerin sönümlendiği çok daha fazla vakayı ihmal edeceğim anlamına geliyor. Bu yüzden onaltıncı bölümde çeşitli etnik düşmanlıkların niçin farklı ölçülerde şiddete yol açtığını görebilmek için günümüz Hindistan’ına ve Endonezya’sına bakıyorum. Son olarak onyedinci bölümde tezlerimi gözden geçiriyor ve günümüz dünyasındaki gidişatı inceliyorum.
1. Belanica hakkındaki çarpıcı bilgiyi, 25 Nisan 1999’da Los Angeles Times’ta haberi yayımlanan John Daniszewski sayesinde biz de biliyoruz.Michael Mann, Demokrasinin Karanlık Yüzü Etnik Temizliği Açıklamak, İthaki Yayınları, 2012
Koyulaştırmalar ve görseller bana aittir. DK
